U post-yu književnosti mogu se uočiti dva tipa egzila, mada je bolja reč transfer, jer je kao benignija bliža stvarnosti. Jedan tip egzila je geografski i javlja se kao promena sredine ili egzistencijalnog miljea. Ta promena može biti privremena ili trajn(ij)a. Drugi tip sadrži snagu odlučnosti i talenta – to je "odlazak" u drugi jezik, odnosno početak pisanja na jeziku nove sredine.
Bez obzira na to kada je koji pisac počeo da uči strani jezik koji će mu postati novi maternji, iako čitaoce i, posebno, procenjivače u novoj sredini više fascinira ako je transfer počeo kasnije i bez prethodne fakultetske pripreme, niko se nije oslobodio "zavičajnog prtljaga" prešavši iz "zajednice porekla" u "zajednicu vrednosti". Kako ne živimo u "fatalnom" dobu, čemu je suštinski doprinela tehnologija komunikacije, ništa nije konačno, ni egzil kao odlazak bez povratka ni transfer pisanja na drugom jeziku.
Nije da ne očarava paradoks da je autore koji su se teškom mukom dočepali novog maternjeg jezika neko drugi prevodom vratio sredini iz koje su "izbegli", odnosno jeziku koji poznaju taman koliko i njihovi prevodioci
Ipak, ono što se najmanje menja, ako se uopšte menja, pripada pomenutom prtljagu intime. Ne samo da je to nešto čega jedan pisac u egzilu nije u stanju da se oslobodi, već sasvim suprotno, teži da sačuva i produbi vlastitu differentia specifica. Pritom, ne toliko neočekivano, upravo ono što ga razlikuje od drugih, "trauma uzroka", postaje njegova tematska opsesija i bitna odlika njegovog autorskog identiteta.
Fenomenologija prevodilačke simulacije
Nije da ne očarava paradoks da je autore koji su se teškom mukom dočepali novog maternjeg jezika neko drugi prevodom vratio sredini iz koje su "izbegli", odnosno jeziku koji poznaju taman koliko i njihovi prevodioci. U tom smislu je zgodan primer prevoda beogradskog slenga u romanu Marka Dinića "Dobri dani". Poznato je da svaka generacija daje svoj uglavnom leksički doprinos slengu, međutim sleng na mikro-nivou, što tekst ne može adekvatno da akcenatski dočara, donosi ponekad teže uočljiva "identitetska" pozicioniranja s obzirom na to koji lik kom kraju grada pripada, kom "dođoškom" ili etničkom poreklu ili koji tip mešavine "učenog" i uličnog govora koristi. Elem, ne bi me iznenadilo da je prevodilac nekim od svojih rešenja tekst nemačkog originala učinio još beogradskijim nego da ga je pisao autor, dodavši mu sloj gradskog argoa iz starijeg ili novijeg perioda.
U tim tumbanjima i premetačinama gotovo da je neuhvatljivo snaći se u recepcijskom međuprostoru, recimo prevoda romana Melinde Nađ Abonji, vojvođanske Mađarice koja od osnovne škole živi u Švajcarskoj i od početka svoje karijere piše na nemačkom, smeštajući radnju svoja dva poslednja romana u dve poslednje decenije 20. veka, dakle u dve epohe i u više sistema. Poenta je ipak da su se pisci jezikom originala obraćali vlastitoj publici, neizbežno postajući, neki nevoljno a neki rado, posrednici ili kulturni brokeri, dakle objašnjavajući novim sugrađanima kulturne kodove i istorijske prilike u nekadašnjoj domovini.
Obratan proces izvode prevodioci. Najpre, kao prostetičari, pronalaze adekvatne reči i vraćaju ih na njihovo "pravo mesto", stalno vodeći računa kako će domaća publika, ili stara materinja publika, razumeti govor o sebi koji je izvorno namenjen publici u novoj domovini. I eto relativno širokog prostora za divne nesporazume, iskliznuća, učitavanja, prepakivanja i re-kreativan rad u jeziku. Štaviše, eto dvostruke jezičke kreativnosti, jedne novopečenih autorke i autora koji nastupaju na sceni osvojenog jezika, i druge prevodilaca koji ih "vraćaju doma", nastojeći da budu njihova autentična zamena, toliko autentična da se prevod kao simulacija poklopi sa nenapisanim tekstom na maternjem jeziku. Tako traduttore ne da nije izdajnik, on postaje alhemičar koji "odbeglog sina ili kćer" ponovo čini neupitno našim.
Bernhard vs. Bernhard
Kao što je od postjugoslovenskih autora koji su postali svetski respektabilna imena postalo neizbežno pomenuti Aleksandra Hemona, isti je slučaj sa Sašom Stanišićem, piscem na nemačkom. Obojicu su usvajanje novog književnog jezika, a potom nagrade, brojni prevodi i posebna izdanja za svaku zemlju zajedničkog jezika, učinili reprezentativnim za ovaj fenomen.
Prijedorskog egzilanta, Stanišića, u orbitu je lansirao roman "Kako vojnik popravlja gramofon", da bi nakon toga usledili prevodi njegovih romana: "Pred svetkovinu", "Klopkari" i ove godine "Porijeklo". S nemačkog govornog područja za mene je najbolja bečka autorka Barbi Marković, ne toliko zbog inovativnog, mada za mene ne posebno efektnog redi-mejd prisvajanja jedne novele Tomasa Bernharda, koliko zbog novele "Superherojke", koju je skoro celu sama napisala na nemačkom i koja je pre nekoliko godina prošla ispod domaćeg kritičko-medijskog radara.
Kompozicioni princip dvostrukosti iz prethodnog romana, "Golubije srce", Melinda Nađ Abonji ponovila je i u ovom, trećem po redu, "Vojnik-kornjača" (prevod Dragoslava Dedovića). Složenu porodičnu sagu, zasnovanu autobiografski, Nađ Abonji je zamenila kamernom pričom dvoje naratora, Zoltana i Hane. Roman "Vojnik-kornjača" pripada poetici modernizma: kako dati glas onome koji je govorno uskraćen. Zoltan je mentalno hendikepiran pojedinac, ali njegova naracija ispunjena je lirizovanom percepcijom prostora i prirode, kao i njegovom sklonošću ka stvaranju novih reči. Porodična drama, apsurd ratne mobilizacije kada se regrutuju i hendikepirani pojedinci i Hanina vezanost za Zoltana, ostaće u drugom planu ove novele koja je ostala limitirana na dramaturški kroki i naratološki ogled.
Prvenac Marka Dinića "Dobri dani", sa istim prevodiocem, Dedovićem, koji je ovo delo ocenio kao "antiomaž Beogradu", nepopravljivo pati u svakom elementu svoje strukture. Bernhardovština naratora-egzilanta očita je, kao i njegova selektivna evokacija novije istorije. U srži naratorove frustracije nalaze se Milošević, Beograd 1990-ih i NATO bombardovanje 1999. On ne pominje uzrok svoje emigracije, kao ni postmiloševićevsku tranziciju Srbije, a izostaje i kritika Vučićevog megalomanskog graditeljskog desanta na obalu Save. Dinićev narator je dete Vidikovca i predočena atmosfera njegovog odrastanja na periferiji spada u najpodnošljivije delove romana. Sve ostalo je predvidljivo do klišea ili preterano do floskule. Ili, u najboljem, neiskorišćeno kao što je motiv dvojnika, naratorovog saputnika iz autobusa ili ekspresionistički obračun očeva i sinova.
Naracija je neproduktivno podređena naratorovoj frustraciji u čijem korenu leži prezir prema ocu, pa i rodbini generalno, izuzev bake, tako da je tekst prenaseljen grotesknim karikaturama čije je pogonsko gorivo etnički motivisana mržnja. Da je Dinić uspeo da suspregne sraz bernhardovske bespoštednosti i analitičkih stereotipa, mogao je da svoj za Srbiju i dalje manjinski pogled i kritičku žuč odvede ka nijansiranom konfigurisanju kompleksnog stanja sunovrata srbijanskog društva u revanšističko i neokolonijalno varvarstvo 1990-ih. Ovako, vinovnici ratova u Srbiji svedeni su na role iz šovinističkog igrokaza, iako se pretenzije romana uspinju do mimetičkog raskrinkavanja i pravedničke presude dokazanim krivcima.
