Neko od čitalaca će u naslovu prepoznati citat prvenca grupe Vještice iz 1989. godine, a poneko u imenu grupe naslov romana Venka Andonovskog iz 2006. (istina u jednini, "Вештица"). Naslov ovog teksta je zgodan jer aludira na fenomen željene atipičnosti koji želim da detektujem u prošlogodišnjem srpskom romanu. No, kao i kod ove vještičje pesme, nasuprot svoje nominalne i naoko novotalasne buntovnosti, fenomen atipičnosti ispoljiće se tek kao pop-kulturni melanž, odnosno kao delimična inovacija i humorom "zašećereni" žanrovski miks. Ali, šta da se radi.
Evo i moje selekcije romana ili reprezentacije drukčijih (nacisti bi u svoje vreme lepo rekli: predstavnika degenerisane umetnosti): "Ništa nije ničije" Bojana Savića Ostojića (Kontrast), "Fraktura" Nenada Teofilovića (Dereta), "Purpurna dekada" Vladimira Kopicla (Dereta) i "Ljubavna pesma" Srđana Srdića (Partizanska knjiga). Njima bih mogao da pridružim i roman Vladana Matijevića "Sloboda govora" (Laguna), ali ne želim jer je reč o prozirnoj parafrazi kafkijanske proze, ponajviše "Zamka" (u hrvatskom prevodu "Dvorca").
U srpskoj književnosti koja godinama pluta na letargičnoj ustaljenosti početništva i rutinerske osrednjosti, atipičnost deluje kao melem za čitalački um. Ujedno je poslednje utočište potrebe za uživanjem u vrhunskoj literaturi
Kad razmišljam šta povezuje ove romane, nameće mi se jedna neobičnost – ništa od onog o čemu/što pripovedaju nije bitno, bitno je nešto drugo. Najlakše je to analitički razlučiti kroz sliku dvoslojne strukture: primarna naracija je u svim ovim romanima namerno trivijalna, ali njeno "punjenje", njena dvostruka površina ili saprožimajuće strukture, roman "privode" fenomenu atipičnog. Za divno čudo, taj trivijalni supstrat je svuda izigrani hertz-roman, kod Srdića dodatno naglašen naslovom. "Ništa nije ničije" je posthertz-roman ostavljenog partnera i izneverenog prijatelja (mogu i obratne sintagme), "Fraktura" gotovo tradicionalni razvojni i emigrantski roman, "Purpurna dekada" zavodničko-preljubnički, a "Ljubavna pesma" roman "suvog" ljubavnog toka, o znatno mlađoj i nikad upoznatoj verenici koja nalik Godo(t)u neće doći i zakazanoj svadbi u egipatskom resortu koja se neće desiti.
Šta je bitno u ovim romanima? Ako bih opet uzeo samo jedan pojam, bila bi to njihova retoričnost, što posebno važi za Srdićev i Kopiclov roman. Ovako Srdićev narator u godinama doživljava svoje odmaralište: "Lelujaju šljašteće zgrade usađene u monotona peščana ležišta desant korozivnog kiča, izmišljena, napravljena simulacija u stisku mora", dok osujećeni vojvođanski "Kazanova", "u pauzama" od podviga vremešnih ljubavnika koji se miluju po zamračenim njivama i zabačenim haustorima i parkinzima, ispisuje mini-traktate o Vavilonskoj bludnici i mitskim sirenama ili ekfraze Tintoretove "Magdalene pokajnice" i drugih. I Srdićeva apsurdna romansa (romansa apsurda) ima svoje intertekstualne slojeve, muzičke, filmske, likovne i mitološke (narator se zove Kastor), koji su uskomešani naratorovim čestim košmarima.
Za razliku od ostalih, u romanu "Ništa nije ničije" sve je dato na površini naracije. Narator je opsesivni posetilac beogradskih buvljaka i pijaca u neprekidnoj potrazi za polovnim knjigama, pa se roman može razumeti kao zagrljaj s dokumentarizmom, u vidu "dnevnika kolekcionara" ili "izveštaja sa buvljaka" koji obrazuju jedan bukinistički vodič kroz Beograd i skicu jednog čitalačkog ukusa. Teofilović je i ovde tradicionalan, jer esejistička poglavlja nadovezuje na pripovedna. Njegov narator, uspešni arhitekta koji je odbacio uspeh, kritičar je savremene civilizacije koja srlja u svoju kiborg etapu. Posebno proziva našu tehnološku idolatriju koja počiva na prosvetiteljskim supstratima vere u razum i naučni progres. Međutim, on je postkonzervativan, jer ne nudi povratak prirodi, nekoj od ranijih epoha ili veri. On zapravo ne nudi ništa, pre ravnodušan nego ogorčen, obnavljajući antropološki ciklus na vlastitom primeru, venčanjem i "prokreacijom", ali i to bez pridavanja značaja poente.
E sad zamerke. Kopiclov roman je nedovršen, sa nerazvijenim poglavljima o snovima naratora i istoriji njegove građanske porodice iz Novog Sada, počesto kriptične alegoričnosti u gustoj retorici proze koja čas obraduje a čas zamori. Nalik njemu, Srdićeva naracija se brzo razotkrije kao strategija zavođenja i nizanje sarkastičnih komentara, zakočene radnje i nedovoljno prozirnih referenci koje čitalac teško povezuje sa naracijom. Savić Ostojićev narator je namerno apolitičan pa predočava mini povest cena koštanja knjiga, ali ga socijalno-politički kontekst ne zanima, kao što je nesklon da tumači nabavljene knjige, ne osvrnuvši se nijednom recimo na salonski oportunizam u esejima Bore Radovića iz 1990-ih ili na trodecenijsku polemičku dezorijentisanost Nebojše Vasovića. Teofilovićev roman ima krhku narativnu osnovu na koju je navaljena glomazna i autonomna analitička konstrukcija, pa literarno pripovedanje deluje kao izlišna koprena za kritičko esejiziranje.
Još jednom se pokazalo da atipično pismo, u inat svojim bezrezervnim pristalicama, nije dovoljno da nalik čudotvornoj formuli roman učini uspelim, još manje izuzetnim. Međutim, u srpskoj književnosti koja godinama pluta na letargičnoj ustaljenosti početništva i rutinerske osrednjosti, atipičnost deluje kao melem za čitalački um. Ujedno je poslednje utočište potrebe za uživanjem u vrhunskoj literaturi.
