Sanja Petrović Todosijević viša je naučna suradnica Instituta za noviju istoriju Srbije. Bavi se društvenom historijom Srbije i Jugoslavije u periodu poslije Drugog svjetskog rata s posebnim naglaskom na historiju djetinjstva i historiju obrazovanja, kao i historijom Drugog svjetskog rata s težištem na masovnim zločinima i Holokaustu te politici kolaboracionističke uprave na tlu njemačke okupacione zone u Srbiji. Jedna je od osnivačica Centra za jugoslovenske studije i aktivna članica Inicijative za obnovu Memorijalnog kompleksa "Boško Buha". Napisala je dvije monografske studije, "Otećemo svetlost bučnom vodopadu. Reforma osnovnoškolskog sistema u Srbiji 1944-1959" i "Za bezimene. Delatnost UNICEF-a u Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji 1947-1954". Priredila je rukopis "Grigorije Babović, Letopis Šapca 1933-1944". S Aleksandrom Ilić Rajković uredila je zbornik "Bez škole šta bi mi?! Ogledi iz istorije obrazovanja u Srbiji i Jugoslaviji od 19. veka do danas". Koautorica je dva udžbenika iz historije za sedmi i osmi razred osnovne škole.

Politička elita je danas do te mere odmaknuta od društva da nije u stanju da prepozna društveni interes koji proističe iz reforme školstva. Ne treba zanemariti ni činjenicu da je na čitavom prostoru bivše Jugoslavije došlo do repatrijarhalizacije društvenih vrednosti

Velika reforma školstva provedena je u Jugoslaviji u periodu od 1949., odnosno 1953. do 1958. godine, kada je donesen Opći zakon o školstvu. Što je njime uvedeno?

Velikom reformom školstva iz pedesetih godina 20. veka sprovedena je reforma celokupnog školskog sistema u Jugoslaviji. Opštim zakonom o školstvu iz 1958. godine na prostoru cele jugoslovenske države uspostavljena je jedinstvena osmorazredna osnovna škola kakva u većini država naslednica Jugoslavije postoji i danas. Donošenjem i sprovođenjem tog važnog reformskog zakona Jugoslavija je nakon četiri decenije postojanja dobila jedinstven školski sistem na celom svom području. Uspostavljanjem jedinstvenog školskog sistema stvorili su se uslovi za sprovođenje nove politike obrazovanja i vaspitanja inicirane u decembru 1949. na Trećem plenumu CK KPJ, kada se iz referata jednog od najviših partijskih i državnih funkcionera, Milovana Đilasa, saznalo za nove zahteve koji su stavljeni pred jugoslovensko političko rukovodstvo. Novim zahtevima, odnosno važnom političkom odlukom koja je tada doneta, jugoslovenski školski sistem, koji će predstavljati i okvir za sprovođenje nove politike obrazovanja i vaspitanja, trebalo je da doprinese stvaranju "odvažnog socijalističkog čoveka". Donošenjem takve odluke koju je, naravno, tek trebalo sprovesti u život, što nije bilo nimalo lako ni uvek uspešno, nova jugoslovenska vlast, izrasla iz rata i revolucije pokazala je političku zrelost jer je vrlo brzo shvatila da je u uslovima kada se zemlja još uvek suočavala sa strahovitim posledicama Drugog svetskog rata, problemima obnove i izgradnje, pitanje formiranja modernog školskog sistema u direktnoj vezi sa izgradnjom socijalističkog društvenog poretka pa i opstankom komunista na vlasti. Izgradnjom modernog školskog sistema u Jugoslaviji uglavnom pod pokroviteljstvom UNESCO-a, agencije Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu osnovane 1946., nova jugoslovenska vlast je ispoljila još jedan važan znak vitalnosti. Vrlo dobro je razumela karakter promena koje su nastupile u Evropi i svetu po okončanju Drugog svetskog rata. S tim u vezi je bila spremna da svest o promeni implementira u definisanje različitih politika pa i politike obrazovanja i vaspitanja. Skoro da nema države koja u godinama posle Drugog svetskog rata nije bila suočena sa zahtevom za reformisanje školskog sistema. Mnoge od tih reformi poput engleske, francuske, nemačke, američke, japanske pa i sovjetske bile su kao i jugoslovenska sprovedene pod pokroviteljstvom Ujedinjenih nacija koja je u godinama posle 1945. insistirala na implementaciji dva ključna principa u okvire aktuelnih politika obrazovanja i vaspitanja. To su bili antifašizam i koegzistencija.

 

Kultura za decu i mlade

Do koje je mjere pitanje školske reforme za novu vlast proizašlu iz rata i revolucije bilo složeno?

Veoma složeno. Velika reforma školskog sistema u Jugoslaviji dobrim je delom sprovedena kao posledica sagledavanja krupnih unutrašnjih problema sa kojima se novo jugoslovensko rukovodstvo suočavalo posle rata. Po prvom popisu stanovništva iz 1948. deca uzrasta do 14 godina starosti su činila 32,53 posto svih građana Jugoslavije. Najbrojniju podgrupu u okviru te grupe činila su deca osnovnoškolskog uzrasta, odnosno deca uzrasta od sedam do 14 godina starosti. Deca navedenog uzrasta činila su 55,36 posto pripadnika uzrasne grupe od nula do 14 godina starosti. Za državu koja se suočavala sa razornim posledicama rata i ulazila u proces obnove i izgradnje, navedena brojka je ukazivala na postojanje skoro nesavladivih problema. Kao neaktivni deo stanovništva deca i mladi do 14 godina starosti se ni na koji način nisu mogli uključiti u proces obnove zemlje, njene privredne transformacije i industrijalizacije što su svakako bili prioriteti. U uslovima nedovoljno razvijenog obrazovnog, ali i zdravstvenog sistema, sistema socijalnih institucija nametalo se pitanje "zbrinjavanja" skoro trećine društva. Prepoznavanje tog interesa bilo je ključno za razvoj škole u Jugoslaviji kao važne poluge ne samo modernizacije, već i emancipacije društva. Škola je u jugoslovenskom društvu predstavljala važan faktor u procesu ubrzanja društvene i socijalne mobilnosti. Upravo zahvaljujući školi i njenoj socijalnoj prohodnosti u socijalističkoj Jugoslaviji je bilo sasvim normalno i očekivano da dete sa sela, kome su roditelji npr. nepismeni i koje potiče iz porodice skromnih materijalnih mogućnosti, ne samo završi fakultet već i doživi (ne)očekivanu društvenu promociju. Drugim rečima, zahvaljujući školi u socijalizmu je bilo daleko lakše "preskočiti klasu". Danas je to skoro nemoguće.

Što znači da je reforma izvukla politiku odgoja i obrazovanja iz škole na ulice, među đake, ali i roditelje?

Implementacijom demokratičnosti kao jednog od najvažnijih savremenih principa u temelje nove jugoslovenske škole, članovi Komisije za reformu školstva između ostalog su želeli da školu otvore prema društvu kako bi sama škola postala neka vrsta pokretača promena koje bi dovele do kulturnih transformacija različitih sredina, odnosno do neke vrste kulturne revolucije. Pored toga, sva istraživanja koja su sprovedena za potrebe rada na refomi pokazala su da deca školskog uzrasta čak i tokom školske godine više vremena provode van škole nego u školi. To saznanje je nametnulo brojna pitanja – između ostalih i pitanje kontrole najmlađih jugoslovenskih građana i građanki, a samim tim i pitanje izlaska politike obrazovanja i vaspitanja utemeljene na principima socijalističke pedagoške misli iz škole. Postavilo se pitanje na koji način i uz pomoć kojih resursa izvesti politiku obrazovanja i vaspitanja iz škole, gde je ona suvereno vladala, u uvek problematičan javni prostor, u nova stambena naselja, na ulice... Država je vrlo brzo shvatila da se taj posao ne može obaviti bez masovnih društvenih organizacija, ali i bez pomoći roditelja koje je, pre svega, trebalo distancirati u odnosu na tradicionalno razumevanje mesta porodice u društvu, odnosa dece i roditelja unutar porodice i tako dalje. Izlazak politike obrazovanja i vaspitanja na ulicu je podrazumevao i "izmeštanje" politike obrazovanja i vaspitanja na "druga mesta" tzv. off punktove obrazovanja i vaspitanja kao što su bili pionirski gradovi, dečja letovališta i zimovališta, domovi kulture, domovi JNA. Može se reći da je čitav sistem tih i takvih institucija, koji je prekrivao čitavu Jugoslaviju, predstavljao neku vrstu "čuvara leđa" školi. Postojanje funkcionalne mreže takvih, ne samo obrazovnih već i kulturnih institucija, iz kojih su bar predstavnici moje generacije i starijih poneli najlepša sećanja, predstavljao je potvrdu pretpostavke da škola i školski sistem obavljaju svoju društvenu funkciju. Saznanje da je dobar deo pomenutih institucija danas prešao u ruke privatnog kapitala, pod uslovom da prethodno nije obrastao u korov i izgubio svaku funkciju, više svedoči o devastaciji školskih sistema u svim državama naslednicama SFRJ, nego uvid u nastavne planove i programe kao i sadržaje nastavnih predmeta poput recimo istorije.

Što znači razumijevanje kulture za djecu?

Može se reći da je jugoslovenska kultura za decu izrasla na krilima velike reforme školstva iz pedesetih godina 20. veka. Njena autentičnost je proizilazila iz osnovnih zahteva politike obrazovanja i vaspitanja. Ta povezanost školskog sistema sa kulturom za decu je direktna posledica saradnje Komisije za reformu školstva koja je punih pet godina funkcionisala kroz rad čitavog niza potkomisija od kojih su neke bile: Komisija za dečju literaturu i štampu, Komisija za film, Komisija za likovno vaspitanje, Komisija za muzičko vaspitanje i jedne od najvažnijih društvenih organizacija osnovane 1952. godine u Zagrebu, Saveta društava za brigu i staranje o deci i omladini Jugoslavije, koja je zapravo predstavljala krovnu organizaciju za sve dečje organizacije u zemlji. Upravo je Savet, koji je osnovan godinu dana pre početka rada Velike komisije, delegirao članove pomenutih potkomisija Velike komisije za reformu školstva. Članovi ovih radnih tela bili su ne samo neki od najznačajnijih jugoslovenskih političkih i društvenih radnika, već i veliki jugoslovenski pisci, pesnici, likovni i muzički stvaraoci tj. upravo oni koji će svojim delom jugoslovensku kulturu za decu učiniti jednom od najautentičnijih i najprepoznatljivijih kultura za decu i mlade u svetu. Može se reći da je ona izašla u svet pre mnogih drugih jugoslovenskih izvoznih artikala.

 

Reforme i krize

Kakva je razlika između pokušaja školskih reformi u Kraljevini Jugoslaviji i onih u socijalističkoj zemlji?

Ključni razlog neću reći potpunog neuspeha, već skromnih rezultata postignutih u sferi regulisanja prosvetnih prilika u Kraljevini Jugoslaviji bila je politička nestabilnost i partijašenje. U dvadeset četiri vlade oformljene u periodu od 1918. do 1929. bilo je čak dvadeset sedam ministara prosvete. Funkciju ministra prosvete obavljale su ličnosti koje su potpuno drugačije gledale na proces izgradnje jedinstvenog prosvetnog sistema. Po političkoj opredeljenosti bili su radikali, demokrate, samostalci, predstavnici hrvatskog pokreta, slovenački klerikalci. Ni tokom 1930-ih situacija se nije mnogo promenila. Do početka Drugog svetskog rata u Jugoslaviji se promenilo još petnaest vlada. Ministri prosvete smenili su se još dvadeset puta. Svaki novi ministar dovodio je nove pomoćnike, načelnike i državne činovnike.

Zašto podsjećanje na jugoslavensko iskustvo reforme škole može biti i danas značajno? Što bismo trebali uzeti iz tog iskustva odmah, a što na duži rok?

Ono je značajno jer je upisano čak i u posustalo pamćenje naših institucija. Iako se školski sistem danas sasvim sigurno ne može reformisati u potpunosti polazeći od iskustva starog više od pet decenija, iskustvo jugoslovenske reforme školstva nas uči da je odluka o ulasku u reformu školstva uvek politička odluka kojom se ne može kalkulisati zarad jeftinih politikantskih poena. Reformu školskog sistema po pravilu prati čitav niz drugih reformskih procesa. U tom smislu reforma školstva se može smatrati vesnikom značajnih političkih i društvenih promena. Reforme školstva su skupe. Sasvim sigurno daju najbolji rezultat kada se sredstva ulažu u ljude. Ovde pre svega mislim na nastavno, ali i na pomoćno osoblje, na njihove plate i njihovu edukaciju. Plate nastavnog i pomoćnog osoblja u Jugoslaviji su duplirane 1952. godine, odnosno godinu dana pre formiranja Komisije za reformu školstva.

Zašto je reforma školstva tako važna za budućnost svakog, pa i naših društava i zašto se pokušajima reforme danas podmeću klipovi, da ona nigdje ne bi uspjela?

Važna je jer se samo reformom školskog sistema mogu na duže staze prevazići društveni i politički problemi sa kojima se danas suočavamo. Sve ostalo su privremena rešenja. Reforma školskog sistema je, koliko vidim u Hrvatskoj, a za Srbiju sam potpuno sigurna, u stanju permanentne krize. Zamislite reformu koja traje koliko i kriza reforme. U Srbiji se školski sistem reformiše više od dvadeset godina. Isto toliko je u krizi. Ne može se reći da reforma nije dala nikakav rezultat. Ipak, nemogućnost da se reformski proces privede kraju danas frustrira sve učesnike u obrazovnom procesu. Mislim da politička elita, bar u Srbiji, nema apsolutno nikakvu svest o značaju i ulozi koji škola ima u društvu. U tom smislu bih rekla da se reformi ne podmeću klipovi, već se ona nalazi ispod radara. Drugim rečima, politička elita je do te mere odmaknuta od društva da nije u stanju da prepozna društveni interes koji proističe iz reforme. Pored toga ne treba zanemariti ni činjenicu da je na čitavom prostoru bivše Jugoslavije došlo do repatrijarhalizacije društvenih vrednosti. Prosvetiteljski principi su osporeni. U takvoj atmosferi određeni donosioci odluka ne mogu prepoznati interes društva koje se institucijama ne obraća samo onda kada se nađe u problemu, već i onda kada kroz njih želi da raste kao skup slobodnomislećih ljudi.