U jednom od posećenijih i značajnijih izložbenih prostora u Beogradu, Galeriji SANU-a, nedavno je otvorena izložba "Kun: umetnik-radnik-borac", inspirisana stodvadesetogodišnjicom rođenja Đorđa Andrejevića Kuna, istaknutog jugoslovenskog vizuelnog umetnika, revolucionara, akademika i profesora. Naslov izložbe upućuje na njegov višestruki habitus, angažman i identitet – umetnički, radnički i borbeni – a svi ti aspekti u podjednakoj su i optimalnoj meri zastupljeni na izložbi, čiji su koncept osmislile Mišela Blanuša iz Muzeja savremene umetnosti u Beogradu, Vida Knežević, nezavisna kustoskinja, i Ana Panić iz Muzeja Jugoslavije. Kustoskinja izložbe je Katarina Živanović (Galerija SANU-a), a organizatori su Galerija SANU-a, Muzej savremene umetnosti i Muzej Jugoslavije.
Na samom početku, uz tri odabrana Kunova autoportreta, posetioce očekuje konstatacija da "nijedno ime u jugoslovenskoj modernističkoj umetnosti nije u tolikoj meri ostavilo traga u onome što nazivamo borbenim realizmom" koliko ime Đorđa Andrejevića Kuna. Već u tom koraku otkriva se težnja da se Kunovo nasleđe, sagledano iz savremene postjugoslovenske perspektive, situira u jugoslovenski kontekst – preciznije, u kontekst jugoslovenskog komunizma i socijalizma – gde je istorijski i pripadalo, bez naknadnih nacionalizacija, aistorijskih akademizacija, ili, uopšte, bilo kojih intervencija koje bi podrazumevale dejugoslavizaciju i dekomunizaciju Kunove umetnosti, rada i borbe. Imamo li pritom u vidu da se izložba održava u okrilju institucije koja se u poslednjim decenijama dominantno pozicionira kao antijugoslovenska, ovakav autorsko-kustoski gest dodatno dobija na značaju i zanimljivosti.
Inicijalno obećanje u punoj meri je ostvareno: prateći predratnu, ratnu i posleratnu fazu Kunovog umetničkog, društvenog i političkog delovanja, autorke izložbe potrudile su se da posetiocima mozaično predoče izrazito dinamičan makro- i mikroistorijski kontekst, zadržavajući se, primera radi, na svetskoj ekonomskoj krizi s kraja treće decenije dvadesetog veka i ubrzanoj fašizaciji društva koje nisu zaobišle ni Kraljevinu Jugoslaviju, na pratećim prestoničkim studentskim pobunama i protestima, na postupnom jačanju ilegalnog komunističkog pokreta u granicama ove države, ali i izvan njih, na Španskom građanskom ratu u kom je Kun učestvovao, a što je ostavilo poseban pečat na njegov dalji rad, na internaciji i boravku u bilećkom logoru početkom 1940. te potom, po izlasku iz zatvora, na umetnikovim aktivnostima u dubokoj komunističkoj ilegali, na prelasku na novooslobođene teritorije 1943., a najzad i na njegovom doprinosu socijalističkoj izgradnji.
Naročito zanimljiv je i segment izložbe posvećen Kunovom doprinosu jugoslovenskoj borbi za emancipaciju žena, oličenom, između ostalog, u ilustraciji komunističko-feminističkog časopisa Žena danas, koji su, počevši od 1936., uređivale mlade pripadnice SKOJ-a i KPJ-a
Jedan od ključnih kvaliteta izložbe leži u balansiranom i sažetom, a ipak obuhvatnom i sadržajnom ukazivanju na mikroistorijska i makroistorijska gibanja koja se na reprezentativan način prelamaju kroz lik i delo Đorđa Andrejevića Kuna, i obratno, kroz koja se njegov doprinos istoriji (jugoslovenske) umetnosti uspostavlja kao jedinstven i gotovo neuporediv. U medijskim izjavama autorke ističu da je reč o prvoj retrospektivi te vrste u poslednjih pet decenija, što izložbu dodatno izdvaja i čini relevantnom. Još jedan njihov iskaz koji posetioce, u vidu svojevrsnog obećanja, očekuje na ulazu u Galeriju SANU-a ispostavlja se kao značajan: autorke izložbe, naime, insistiraju na tome da nam hronološki, dijahronijski prolazak kroz Kunov opus otvara "mogućnost da njegovu umetničku praksu, iz savremenog ugla, posmatramo kao sklop (istorijskih) društvenih odnosa te kao niz Događaja koji nam pružaju horizont obnavljanja nemogućeg". Ta (auto)refleksivna, otvoreno angažovana pozicija autorskog tima izložbe ukršta se s istim takvim pozicijama odabranog umetnika, odnosno s njegovim osobenim (likovnim) horizontom nemogućeg.
To ukrštanje ostvaruje se na više nivoa u isti mah. Nesumnjiv trud koji stoji iza izložbe ogleda se, između ostalog, u izvesnom sinkretizmu postavke: (monumentalna) ulja na platnu, plakati, drvorezi i grafičke mape (uključujući svojevremeno zabranjen roman u slikama "Krvavo zlato", inspirisan borskim rudarima i njihovom borbom za preživljavanje), skice, crteži, razne ilustracije susreću se ovde s pažljivo odabranim arhivskim materijalom, prikupljenim iz više institucija, ali, isto tako, i s dokumentima i artefaktima koji se nalaze u kolekciji porodice Đorđa Andrejevića Kuna. Uz to, u cilju što vernije i temeljnije kontekstualizacije, postavka obuhvata i druge predmete koje nisu u neposrednoj već implicitnoj vezi s Kunovim opusom i nasleđem – na primer, prevod Marksovog "Kapitala" koji je načinio Moša Pijade. Naročito zanimljiv jeste i segment izložbe posvećen Kunovom doprinosu jugoslovenskoj borbi za emancipaciju žena, oličenom, između ostalog, u ilustraciji komunističko-feminističkog časopisa Žena danas, koji su, počevši od 1936. godine, (pritajeno) uređivale mlade pripadnice SKOJ-a i KPJ-a.
Izložba tako širi horizont nemogućeg i u smeru rodnih politika, ne zapostavljajući nijedan važniji aspekt Kunove bogate produkcije, ali ni aktuelnog sociopolitičkog konteksta. Pritom, ona nas podseća na događaje koji poslednjih decenija blede u kolektivnom pamćenju, a među kojima je borba za ženska prava, vođena uporedo s borbom protiv nadirućeg fašizma i s klasnom borbom, tek jedan (kontinuiran) Događaj u nizu. Tu je, primera radi, i sugestivno podsećanje na najmasovnije demonstracije u Beogradu uoči Drugog svetskog rata, održane 14. decembra 1939. Tu su, isto tako, i skice za grb, prve novčanice i poštanske marke DFJ-a koje je izradio upravo Kun. Ipak, kako same autorke ističu, ništa manje potrebno i važno nije ni podsećanje na globalnije tokove istorije, poput Španskog građanskog rata ili politika Narodnog fronta, koje se danas u udžbenicima za istoriju i, uopšte, istoriografskim poglavljima svih vrsta, neretko svode na sporedne epizode i/ili incidente.
U skladu s ocrtavanjem (mogućnosti obnavljanja) horizonta nemogućeg, poseban aspekt ovog izložbenog poduhvata čini inkorporiranje savremenih umetničkih praksi inspirisanih Kunom. Kunom, dakle, kao idiosinkratičnim umetnikom-radnikom-borcem, ali i Kunom kao amblemom (zaboravljene) istorije otpora fašizmu u njegovim raznolikim vidovima i protejskim preobražajima. Uvrštene su, tako, vrlo sugestivne intervencije Kontekst kolektiva, u vidu radio-drame "O solidarnosti: Zašto je važno misliti o studentskim protestima 30-ih godina 20. veka", kao i dua Doplgenger (Isidora Ilić i Boško Prostran) koji se osvrće na zabeleženi filmski materijal o Kunovom životu i radu. Zastupljen je i rad umetnice Hristine Ivanoske, zainteresovane za feministički horizont NOB-a, odnosno za spregu narodnooslobodilačke i borbe za emancipaciju žena u Jugoslaviji. Tu je, naposletku, veoma upečatljiv rad Dejana Markovića, naslovljen "Razmišljanja o kontra-kontrarevoluciji". Rad je neposredno inspirisan plakatom Đorđa Andrejevića Kuna za prvi antifašistički miting žena Srbije, održan 28. januara 1945. godine.
U svom umetničkom prosedeu Marković intencionalno pravi paralelu s današnjim položajem radnica u centralnoj i južnoj Srbiji, utkavši podignutu pesnicu s plakata – kao simbol AFŽ-a – u tapiseriju sačinjenu od električnih kablova kakvi se koriste u fabrikama na pomenutom podneblju, i postavljajući pitanje o tome da li se i šta u međuvremenu promenilo. Rečima jedne od autorki izložbe, Ane Panić, teme za kojima je Kun posezao nimalo ne gube na aktuelnosti u savremenom trenutku. Naprotiv, ekološka kriza, klasna nejednakost, nezavidan položaj radnika (u stranim fabrikama, između ostalog upravo u Boru), jednako nezavidan položaj umetnika u kulturnom polju i javnim institucijama – i danas se nameću kao gorući problemi (našeg) društva. To je tek jedan, ali i jedan od važnijih razloga koji izložbu "Kun: umetnik-radnik-borac", otvorenu do 8. septembra 2024. godine, čine više nego vrednom poseta, daljih debata i zajedničkih promišljanja o mogućnostima obnavljanja nemogućeg.
