Pridružuje li se Bugarska Poljskoj, Mađarskoj i baltičkim zemljama po pitanju revizije istorije i negiranja "svojih" zločina ili je to pre svega stvar raspaljive retorike uoči izbora koji su zakazani za 4. april? Naime, bugarski zvaničnici i evroposlanici više puta su verbalno napali susedne zemlje zbog po njima nerešenih istorijskih pitanja iz prošlog veka, pre svega u vezi sa okupacijom Srbije i Makedonije u oba svetska rata. O tome smo razgovarali s istoričarom Milovanom Pisarrijem, autorom knjige "Na balkanskom frontu: rat i zločini nad civilnim stanovništvom u Srbiji 1914-1918" o ubojstvima civila u Srbiji pod bugarskom okupacijom.
Koliki su bili razmeri civilnih zločina pod bugarskom okupacijom u Prvom svetskom ratu?
Nakon više od sto godina od tih događaja još uvek je teško utvrditi razmere tih zločina zato što u istoriografiji nije postojalo interesovanje da se istražuje period bugarske okupacije Srbije i Makedonije u Prvom svetskom ratu. Jedino možemo da se pozovemo na procene iz posleratnog perioda i na rezultate istraživanja za potrebe Konferencije mira u Parizu 1919. Delegacija Kraljevine SHS iznela je podatak da je oko 120.000 civila umrlo od gladi i da je preko 25.000 civila umrlo u bugarskim logorima. O cifri od 20.000 pobijenih civila samo tokom represije nakon Topličkog ustanka u proleće 1917. slažu se i međusaveznička komisija koja je nakon 1918. prikupila velik broj svedočenja i dokumenata, kao i humanista Rudolf Arčibald Rajs. Interesantno je da su bugarske vlasti za gušenje ustanka imenovale generala Aleksandra Protogerova, poreklom iz Makedonije i poznatog po svojim antisrpskim osećanjima. Njegova surovost je ostala zapamćena ne samo u Toplici, nego i u Bugarskoj, gde je pred kraj rata imao zadatak da uguši i pobunu među bugarskim vojnicima.
Iako verovatno preterane, brojke govore o ogromnim razmerima strahota kroz koje je prošlo civilno stanovništvo u Srbiji i Makedoniji pod bugarskom okupacijom. Zemlja kojom su vladale bugarske vlasti bila je bukvalno spaljena: posebno teške bile su rekvizicije koje su pogodile sve ruralne krajeve. Ljudi nisu imali više hrane, stoke, nisu mogli obrađivati njive. Posledice te tragedije su trajale dugo i posle kraja rata: krajevi koji su bili pod bugarskom okupacijom nisu se oporavili ni dvadeset godina kasnije, kad ih je zadesila nova, strašna okupacija.
Prema mnogim izvorima, Bugari su uz sveštenike progonili i žene...
Bugari su žene proglasili najopasnijim neprijateljima nakon sveštenika jer "novim generacijama od malih nogu prenose srpski nacionalni duh". Ne zna se tačno koliko je žena pobijeno, ali znamo sa velikom sigurnošću da je deo politike bugarizacije predvideo masovno silovanje žena koje su na taj način morale da rađaju "bugarsku" decu. Međusaveznička komisija je uspela da prikupi i mnoga svedočenja i nekoliko stotina izjava silovanih žena iz kojih se jasno vidi da se nije radilo o izolovanim slučajevima, nego se isti scenario ponavljao od Požarevca do Leskovca, od Skoplja do Štipa.
Kolike su dimenzije zločina koje su Centralne sile počinile u Srbiji?
Po veličini pretrpljenih zločina, samo su Jermeni više stradali od Srba, jedan je od zaključaka koji proizlazi iz dokumenata sa Konferencije mira u Parizu. Odmah nakon prvih sastanaka predstavnika pobedničkih sila nastala je potreba za formiranjem posebne komisije sa zadatkom da utvrdi počinjene zločine i sastavljanjem predloga za kažnjavanje počinilaca. Komisija je ubrzo sastavila izveštaj o odgovornosti Nemačke, Austro-Ugarske, Bugarske i Turske. U prvom delu izveštaja pominju se sistematski teror, masovna ubijanja, deportacije, prinudni rad. U jednom pasusu zaključka te komisije navodi se: "Sve najužasnije strahote iz najgorih perioda istorije čovečanstva, ponovo su se pojavile na teritorijama Srbije pod bugarskom okupacijom." Program bugarskih vlasti bio je jasan: cilj je bio potpuna bugarizacija okupiranih teritorija koja je morala da se ostvari kroz istrebljenje Srba ili kroz njihovu nasilnu asimilaciju. O tome govore i svedočenja, izveštaji i originalni bugarski dokumenti zaplenjeni od srpskih vlasti nakon oslobođenja 1918., koji se danas čuvaju u arhivima Srbije.
Koliko su se Bugari suočili sa zločinima iz Prvog svetskog rata?
Pitanje bugarskih, kao i drugih zločina, odmah je na međunarodnom nivou bilo potisnuto voljom velikih sila. Iako su male zemlje kao Srbija, Grčka i Rumunija uporno zahtevale kažnjavanje zločinaca, velike sile su odlučile da se oni gone i kažnjavaju u zemljama odakle potiču ti zločinci, u saradnji sa zemljama gde su počinili zločine, ali bez mogućnosti prisustva predstavnika ili njihovog direktnog učešća u postupcima. U praksi, osim nekoliko minornih slučajeva, niko nije procesuiran usprkos detaljnim spiskovima dostavljenim učesnicama mirovne konferencije. Srpska delegacija predstavila je spisak 500 bugarskih zločinaca, a samo u tri slučaja oni su procesuirani u Bugarskoj, čisto radi formalnosti. U vezi sa represijama protiv Bugara u krajevima koje je Kraljevina SHS anektirala nakon rata, nije došlo do odmazdi ili osveta. Jedino se vojvoda Kosta Pećanac hvalio da je još tokom rata u znak osvete protiv bugarskog terora u Toplici i Jablanici sa svojim četama spalio do temelja petnaestak bugarskih sela.
Kakve su ratne zločine Bugari počinili na okupiranim područjima Jugoslavije u Drugom svetskom ratu?
Bugarske vlasti su nastavile sa svojim programom bugarizacije stanovništva južne Srbije i Makedonije i nakon ulaska 1941. godine. Najpre su srušili sve spomenike i kapele posvećene žrtvama njihovog terora u Prvom svetskom ratu, onda su uveli svoje zakone, jezik itd. Iako ni o toj okupaciji ne postoje brojna istraživanja, ona se ne može porediti s okupacijom od 1915. do 1918. zbog drugačijeg konteksta rata. Bugarske vlasti pokušale su da budu deo novog svetskog poretka: njihova represija nad civilima zbog partizanskih akcija bila je nemilosrdna, a često je izvođena zajedno sa Nemcima i Srbima u kolaboracionističkim formacijama. Još tokom rata u Jugoslaviji uspostavljena je Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, slično kao u SSSR-u. Obe komisije, u saradnji sa novim bugarskim socijalističkim vlastima, napravile su spiskove zločinaca, među kojima su bili i Bugari. Neki od njih su uhapšeni i osuđeni na smrt. Ipak, još jedanput su međunarodne okolnosti odredile tok tih suđenja. Hladni rat je nastupao i veliki broj zločinaca, u celoj Evropi, ili je amnestiran ili je "zaboravljen". Akcenat je brzo stavljen na otpor malobrojnih bugarskih partizana, kao i na bugarske jedinice koje su se nakon prevrata 1944. priključile narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije. Stvari su se promenile nakon pada socijalizma – svi su se okrenuli veličanju svoje nacionalne prošlosti i pitanje počinjenih zločina je definitivno potisnuto. I tako i dandanas, uprkos sporadičnim slučajevima, ni u Bugarskoj ni u Srbiji ne postoje opširna istraživanja o tim zločinima, a samim tim ne postoji nikakvo suočavanje, priznanje i distanciranja od njih.
Arhiv Vojvodine je prošle godine objavio moju doktorsku disertaciju o svim tim pitanjima na talijanskom jeziku, a uskoro će objaviti i prevod na srpski jezik pod naslovom "Na balkanskom frontu: rat i zločini nad civilnim stanovništvom u Srbiji 1914-1918". Nadam se da će to biti mali doprinos da se napokon ta prošlost rasvetli.
Genocid nad Jevrejima
Da li su Bugari izvršili genocid nad Jevrejima?
Na pitanje da li su Bugari izvršili genocid nad Jevrejima odgovor je dvoznačan. Tada vladajući režim bio je spreman da u martu 1943. deportuje Jevreje u nemačke logore smrti. Međutim, zbog protesta građana, od komunista do Bugarske pravoslavne crkve, 48.000 Jevreja nije poslano u logore smrti. Nažalost, to nije imalo efekta na okupiranim područjima Srbije (Pirota), Makedonije i Trakije u Grčkoj; bugarske vlasti u martu 1943. pokupile su 11.343 Jevreja koji su onde živeli i uputili ih u Treblinku, gde su svi pobijeni. Jedan od vodećih bugarskih fašista i zagovornik istrebljenja Jevreja bio je general Hristo Lukov kojeg su 13. februara 1943. ubili komunisti. U njegovu čast već skoro 20 godina krajnja desnica u Sofiji organizuje tzv. marševe Lukova, koje osim grupa za ljudska prava i dela stranaka u Bugarskoj osuđuje i Svetski jevrejski kongres.
