Deseti roman Vul(et)a Žurića (1969), pančevačkog pisca rođenog u Sarajevu, ‘Pomor i strah’, okićen je Vitalovom nagradom (ili miropomazan, jer je donator fabrika jestivih ulja). Ta je nagrada ponekad korekcija NIN-ove nagrade, nekad dopuna, a ponekad težak podbačaj – na stranu njena omnivarska pretencioznost da trpa u isti koš i poredi romane, knjige priča i knjige poezije.
Poetička dominanta bezmalo trodecenijskog proznog opusa Vuleta Žurića bila bi u neorealističkom ključu, mada treba istaći knjige začudne proze (‘Crne ćurke i druga knjiga crnih ćurki’ iz 2006. i ‘Mrtve brave’ iz 2008), meni lično najbliže, potonju parodijsku prozu i po mišljenju mnogih najuspešniji roman ‘Republika Ćopić’ (2015). Navedeno ne svedoči o stilskoj raskoši ovog pisca, koliko o želji za povremenim iskorakom. U romanu ‘Pomor i strah’ iskorak je višestruk: ovo je prvi Žurićev istorijski roman, smešten u 1795. godinu, u sremsko mesto Irig, koje je zahvatila pandemija kuge. U ovom romanu se Žurić potvrđuje kao autor-istraživač koji dostupnu građu koristi skrupulozno, izbegavši da naraciju zlostavlja obiljem slavenoserbskih arhaizama, vojvođanskih lokalizama, latinskih izraza ili oficijelnog nemačkog jezika, koji su, kada ih ima, govorni ornament epohe, ne njena rekonstrukcija.
Budući da je istorijski roman potencijalna provalija bez dna, Žurić je fokusiran na borbu protiv kuge u Irigu i skoro da je njegov roman narativna studija tog slučaja – bez šire slike epohe prosvetiteljstva i njegove ‘dijalektike’ u Austrijskom Carstvu. Kako se o istom periodu može pisati na način relevantan za današnji trenutak maestralno svedoči roman savremenog mađarskog pisca Gergelja Peterfija ‘Preparirani varvarin’ (Kontrast, 2018), u kome se takođe vodi borba protiv kuge, ali i detektuju koreni evropskog kolonijalnog rasizma, kao i verskog i političkog progona kojima su bili izloženi alhemičari i slobodni zidari.
U svom relativno kratkom istorijskom romanu Žurić nije imao dovoljno prostora da razvije radnju i zahtevnije profiliše svoje likove, koji ostaju instrumenti u funkciji situacije. Iako je pandemija kuge sama po sebi dramatična, u romanu ‘Pomor i strah’ zapravo nema prave napetosti. Pitanje je trenutka kada će kuga biti savladana i koliko će biti onih koji će joj podleći (činjenično: 2549 stanovnika od 4813). Radnja romana prati mere za suzbijanje zaraze i borbe sa kugom, što je usložnjeno sporednim zapletima. Jedan je političko-špijunski, vezan za pismo koje mačvanski knezovi i arhimandriti šalju srpskom patrijarhu a koje lovi sremski veliki župan, izrazito antipatičan lik kojem je Žurić pored aristokratske arogancije pripisao hegemonistički odnos bečkog dvora prema srpskom stanovništvu. Značajniji je zaplet vezan za pojavu devojke koja dolazi kao prebeg preko Save pod turskim pseudonimom Šerad Zade. Kao lik ona je anticipacija romantičarskog motiva femme fatale koja opčinjava sve oko sebe svojom pojavom. Njena pojava u belom sremske seljake će asocirati na figuru kuge ili čume iz narodnih predanja, a jednog od likova, sveštenika Vezilića, na lepotu koja uništava.
Pored bacila kuge, paradoksalno, najveću štetu iriškom stanovništvu pričinjavaju njihovi običaji i sujeverje, zbog kojih prenebregavaju sanitarne instrukcije o samozaštiti. Predmeti iz pokućstva preminulih od kuge raznose rođaci ‘za uspomenu’, što omogućava da se kuga nesmetano širi. Upiru se svim silama da onemoguće da njihovi pokojnici budu ekshumirani i sahranjeni u tzv. kužna groblja koja će sprečiti širenje kobne zaraze. Tako je Žurićev roman, što mu možda nije bila namera, doneo jedan prosvetiteljski nauk: neznanje i predrasude doslovno ‘vode u pogibelj’.
Roman ‘Pomor i strah’ je korektno obavljen profesionalni zadatak autora koji se poslednjih godina oprobao i kao pisac radio-drama, knjige za decu, filmskog scenarija, ‘crveno-beli’ koautor monografije o ‘večitim rivalima’, kao sastavljač dve antologije priča i prevodilac i etablirao se u književni mejnstrim. Korektno, čita se bez posebnog uzbuđenja ili mrštenja, ali ništa više od toga.
