Knjiga "Jugosloveni i Španski građanski rat" povjesničara Vladana Vukliša, pomoćnika direktora Arhiva Republike Srpske, prošireni je i dorađeni doktorat obranjen 2022. godine. Tema tog rata široko je tematizirana, još u Jugoslaviji, posebno u memoaristici.

Vukliš je, međutim, napisao dosad sigurno najsveobuhvatniju knjigu o toj temi koja nadmašuje uobičajene regionalne historiografske standarde. Istraživao je u 22 arhiva u osam država. Nedavno je u prostoru Srpskog kulturnog centra u Zagrebu, u organizaciji Odjela za kulturu SNV-a, organizirano njeno drugo (poslije beogradskog, ali prije banjolučkog) predstavljanje.

Španjolski građanski rat dominantno se interpretira kao uvod u Drugi svjetski rat. Koliko ta interpretacija vrijedi s obzirom na podjelu – s jedne strane fašističke sile, s druge sve druge snage, i klasično demokratske i komunistička koja je imala veoma snažnu uloga?

Impresija o građanskom ratu u Španiji kao predigri Drugom svjetskom ratu je ispravna. Španska republika koja nastaje početkom 1930-ih godina bila je svojevrsna anomalija svog vremena. Međuratni period je period ruiniranja demokratije, proces konsolidacije unutarnje diktature u Staljinovom Sovjetskom Savezu, uspona fašističkih pokreta i stvaranja nacističke Njemačke. Stvaranje španske republike je odskakalo od trenda. Bilo je za očekivati da će se sve unutrašnje konzervativne snage u Španiji – crkva, vojska, bankari i zemljišni magnati – ujediniti protiv onih koji su došli na vlast.

Program vlasti bi se i danas smatrao relativno blagim reformskim programom. Podrazumijevao je kulturološku reformu, smanjenje uloge Katoličke crkve, prvenstveno u obrazovanju, razvlašćivanje veleposjednika, smanjenje moći bankara i industrijskih magnata, kao i reformu vojske koja je bila relikvija nekad moćnog, tada već propalog imperija. Indikativno je da su u pobuni generala protiv vlade Narodnog fronta koja je početkom 1936. izborima došla na vlast svoje interese pronašli Hitlerova Njemačka, Mussolinijeva Italija i Salazarov klerofašistički Portugal. Indikativno je i da su upravo zemlje demokratskog zapada ustuknule.

One osnivaju Komitet za nemiješanje.

Jest. Ustuknule su pred pozivima nabijenim moralnim kapitalom da se španskoj republici pomogne i da ju se odbrani od očigledno nadirućeg fašizma. Nisu se osjećale spremnima suprotstaviti Hitleru i Mussoliniju u tom trenutku, a smatrale su da oni ne predstavljaju takvu vrstu prijetnje kakvom će postati u narednim godinama.

 

Zagreb – najvažniji punkt

Znakovito je da su proglasile politiku nemiješanja iako je ugrožen i napadnut, današnjim rječnikom rečeno, legalni režim i vlada koja je došla na vlast temeljem izbora, a rušilo ju se loše izvedenim vojnim udarom koji se protegao na rat.

Implementacija nemiješanja će pokazati da je ono najmanje išlo na ruku republici, a najviše je pomoglo Francu. Zapadne demokratije, prevashodno mislim na Veliku Britaniju, onemogućile su republici da pobijedi u ratu, a Francu su omogućile da dobije svu potrebnu pomoć od spomenutih zemalja.

Iznimno je zanimljiva uloga SSSR-a i Kominterne. SSSR je u Ligi naroda i tada je njen iznimno konstruktivan član, a istovremeno se, bez obzira na formiranje Komiteta za nemiješanje, veoma brzo uključuje u zbivanja u Španjolskoj. Isprva slabije, kasnije snažno, i republika je tu pomoć platila golemim španjolskim zlatnim rezervama.

SSSR je u nezgodnoj situaciji i prvih nekoliko sedmica Staljin nije siguran šta da uradi. SSSR je okrenuo ploču, prestao je smatrati Francusku najvećom prijetnjom jer se uvjerio u rastuću prijetnju Hitlerove Njemačke i okrenuo se očuvanju Versajskog sistema koji mu u tom trenutku odgovara. Mijenja se i gledište prema Jugoslaviji i s politike razbijanja prelazi se na politiku njenog očuvanja kao cjelovite države.

Izbijanje Španskog građanskog rata za SSSR je i ideološko-politički izazov. Bilo bi nezgodno da se ogluše na pozive za pomoć legalne vlasti koju su španski komunisti podržali u kampanji i parlamentu. Sovjetski Savez odlučuje se na dvosmjeran pristup: ulazi u tajni proces vojne pomoći republici, osjeća potrebu da parira Njemačkoj i Italiji, a Kominterni daje zadatak da organizuje veliku kampanju raznih vrsta pomoći, pa i dobrovoljaca koji su se spremni boriti u redovima onoga što će već od jeseni 1936. postati internacionalne brigade.

Kada govorimo o Jugoslovenima u Španskom građanskom ratu, to su uglavnom pripadnici ekonomske i političke emigracije. Jedna četvrtina ukupnog kontingenta odlazi direktno iz Jugoslavije, ostali su ekonomski emigranti koji žive u Francuskoj, Belgiji, Kanadi, SAD-u, dijelom i politički emigranti iz SSSR-a

KPJ vrlo brzo reagira, isprva propagandno, ali ubrzo i organizacijski. Koliko je, posebno organizacijski dio, iznenađujući jer KPJ još nije konsolidirana partija. Frakcijske borbe i dalje traju, vrh partije mora organizirati ljude u Jugoslaviji, a on je u Parizu, Beču, Pragu, Moskvi.

Ilegalnu KPJ Španski građanski rat dočekuje u unutrašnjem previranju i dugotrajnom procesu konsolidacije. Partijom rukovodi Milan Gorkić koji se tada prevashodno nalazi u Beču i oko njega je dio Politbiroa. Kominterna nastoji učvrstiti Gorkićevu poziciju i korigovati liniju partije prema nekim novim interesima i opštim trendovima Kominterne.

Prva reakcija je propaganda. Angažuje se štampa pod uticajem KPJ za slanje pomoći španskoj republici. Organizacija vojne pomoći počinje iz najbližeg punkta kojim raspolaže KPJ, a to je Pariz. Tamo je Emigrantski komitet zadužen za rad među velikom ekonomskom emigracijom Jugoslovena u zapadnoj hemisferi. Vrijedi naglasiti, kada govorimo o Jugoslovenima u Španskom građanskom ratu, da su to uglavnom pripadnici ekonomske i političke emigracije. Jedna četvrtina ukupnog kontingenta odlazi direktno iz Jugoslavije, njih oko 440. Svi ostali su ekonomski emigranti koji žive u Francuskoj, Belgiji, Kanadi, SAD-u, dijelom i politički emigranti iz SSSR-a.

Početkom 1937., nakon ciklusa policijskih provala u KPJ, stižu kadrovi sa zadatkom da konsoliduju partiju u samoj zemlji. Među njima je i Tito. Dolazi do pomaka i novih pokušaja u slanju dobrovoljaca iz zemlje. U prvoj etapi neuspješno se pokušalo masovno slati dobrovoljce. Druga je sporiji, oprezniji proces slanja manjih grupa ljudi preko punktova u samoj zemlji. Najvažniji punkt bio je Zagreb.

Dajete presjek pisanja jugoslavenske štampe o ratu. Kako tumačite to da su komunisti imali daleko najvećih problema s pisanjem glasila HSS-a koja su bila najtvrđe protiv republike? Čovjek bi pomislio da će HSS, i zbog svoje povijesti, podržati republiku.

KPJ tada pokušava, ne sasvim uspješno, provoditi liniju narodnog fronta. Oko sebe pokušava da okupi sve političke stranke lijevo od centra. U Jugoslaviji bi to imalo za cilj rušenje vlade Milana Stojadinovića i uspostavu nove demokratske konstituante. Komunističko rukovodstvo je frustrirano pisanjem, recimo, Hrvatskog dnevnika. Očekivali su od HSS-a da ima prodemokratsku poziciju, a žale se da pišu kao da ih Franco plaća. Zapravo, Maček je bliži britanskoj koncepciji vanjske politike i ne želi vidjeti nikakvu pozitivnu stranu SSSR-a i partija pod njegovom kontrolom. Provodi politiku na liniji britanskih konzervativaca. Frustracija KPJ je razumljiva, a kao pozitivan kontraprimjer je način na koji beogradska Politika, u kojoj komunisti imaju dosta svojih ljudi, piše o događajima. Među saradnicima je i Žikica Jovanović, budući Španac.

Stojadinovićev režim podržava Komitet za nemiješanje pa će na svaki način pokušati otežati slanje pomoći u Španjolsku. To je i razdoblje kada se ta vlada udaljuje od tradicionalnih saveznika, prije svih Francuske, a približava svojim tradicionalnim neprijateljima, recimo Italiji s kojom se izglađuju do tada veoma tegobni odnosi.

Rat je izbio u trenutku prestrojavanja jugoslovenske spoljne politike. Izgradnja negativnog stava prema španskoj republici je proces koji traje. Na početku je odnos režima istinski neutralan, iako je sam knez Pavle bio izrazito antiboljševički orijentisan i takav mu je bio stav prema španskoj republici. Stojadinović je oprezan jer je to ipak udaljen konflikt koji nema direktnog uticaja na zemlju.

Ratno iskustvo komunista

Strahuje li vlast od jačanja ilegalne KPJ? Ona iza kulisa dominira nekim jakim sindikatima.

KPJ u to doba preuzima kontrolu nad sindikatima. Policija to primjećuje i bori se protiv toga. Vlast brine to što se stvara novi kadar jugoslovenskih komunista koji ima ratno iskustvo. To ih zaista plaši. Koriste se jugoslovenski zakoni o služenju u stranim vojskama i donosi se uredba kojom se svim Jugoslovenima učesnicima građanskog rata u Španiji oduzima državljanstvo. Nakon pada republike znatan broj Jugoslovena biva interniran u logore na jugu Francuske, a jugoslovenske vlasti postavljaju razne zapreke njihovom povratku.

Sve to u čemu komunisti imaju važnu ulogu zbiva se u vrijeme Staljinovih čistki, u vrijeme kada Staljin slabi samu partiju i komunistički pokret. Koliko je to utjecalo na zbivanja u Španjolskoj i koliko su se ti sukobi manifestirali na koheziju unutar republikanskog bloka koji ionako nije bio homogen?

Direktna posljedica Staljinovih čistki u SSSR-u je odnos prema POUM-u, stranci Narodnog fronta koja ima kvazitrockističku poziciju. To je jedan od elemenata koji rezultuje unutrašnjim sukobom među republikancima. KP Španije, do tada relativno skromna, jača upravo na konto ekskluzivne vojne pomoći SSSR-a i činjenice da su kadrovi Kominterne kontrolisali internacionalne brigade kao neku vrstu udarnih trupa republike.

Španski komunisti imaju zasluge za provođenje politike militarizacije radničkih milicija i stvaranja nove narodne armije. I time sebi pomažu u izgrađivanju jake pozicije, a to će ih neminovno dovesti u sukob ne samo s POUM-om nego i s anarhistima kao glavnim političkim rivalima. S njima ne dijele iste pozicije po suštinskom pitanju: da li provoditi revoluciju pa onda rat ili se prevashodno fokusirati na rat i odbranu zemlje od fašizma.

Politika Narodnog fronta je uticala na to da se komunisti drže druge pozicije, dok su anarhisti s promjenjivim uspjehom inzistirali na prvoj. Sve to slabi špansku republiku iznutra, ali sam taj sukob unutar Španije nema pretjerano velikog uticaja na unutrašnju dinamiku internacionalnih brigada. Njih se ne koristi u tim internim sukobima.

Staljinove čistke imaju itekako direktan uticaj na KPJ, pogotovo na dio koji je ostao u Moskvi. U njima strada znatan dio jugoslovenskih komunista, u jesen 1937. i sam Gorkić, čija smrt dovodi do izrazito neizvjesnog perioda u istoriji KPJ. Pritom, Moskovski proces protiv Zinovjeva i Kamenjeva 1936. dovodi komunističke partije u nezavidan položaj – vode kampanju za odbranu demokratske republike i moraju objašnjavati izrazito represivan proces u SSSR-u, koji otvara ružnu etapu sovjetske i komunističke istorije. Svaki naredni proces u 1937. i 1938. tu poziciju pogoršava.

KPJ nije bila partija seljaštva, ali jugoslovenski komunisti prije okupacije zemlje uspijevaju prodrijeti na selo: kroz studente koji idu u grad na školovanje, kroz razna kulturna i sportska društva. Sve zajedno, proizveli su kadrove koji znaju razgovarati s ugroženim srpskim seljakom u Lici 1941.

U ratu je sudjelovalo oko 1.900 Jugoslavena, samo njih četvrtina je došla iz Jugoslavije, većina su bili ekonomski emigranti koji nisu nužno politizirani. To su ljudi koji su, recimo u belgijske rudnike, otišli trbuhom za kruhom. Kako to tumačite?

To dosta govori o međuratnom društvu i Evrope i Sjeverne Amerike, pa i same Jugoslavije. Najveći dio jugoslovenskih dobrovoljaca su seljačka djeca koja trbuhom za kruhom odlaze u gradove. Socijalni pritisci, pa i težina političkih okvira koji onemogućavaju radničkoj klasi dostojanstven život, sindikalno organizovanje, pravo na zdravstvu zaštitu, pravo na odmor, dovodi do nečega što se može nazvati plebejskim radikalizmom. Radnička klasa je intuitivno lijevo nastrojena, čak i ako nije politički obrazovana.

Mnogi pripadnici emigrantske radničke klase u kampanji za pomoć španskoj republici vide šansu za radikalnu ekspresiju onoga što ne mogu iskazati tamo gdje su u tom trenutku, bila to Jugoslavija, Francuska ili SAD. Ima u tome i mladalačkog avanturizma, ali on je u najvećem broju slučajeva altruistički. Radi se o ljudima koji odrastaju uz koncept socijalne pravde koji osjećaju kao potrebu. Polovina naših dobrovoljaca jesu komunisti, ali druga polovina ne pripada ni jednoj stranci, iako su možda dijelom bili sindikalno organizovani.

Koliko je iskustvo tih ljudi bilo važno KPJ kao pokretaču i organizatoru NOB-a? Ne mislim samo na vojno iskustvo, nego i političko, odnosno svijest da je potrebno stvoriti širok i kohezivan pokret, posebno u NDH gdje partija ostvaruje svoj najveći pothvat. Ona srpsko seljaštvo, izravno ugroženo od ustaša i ni po čemu komunističko, pridobiva na svoju stranu i to masovno. Koliko je to izašlo iz retorte Španjolskog građanskog rata?

Tri su bitna elementa. Vojno iskustvo je očigledan element. To su komunisti s iskustvom savremenog rata. Njih oko 250 sudjelovat će u NOB-u i oni su kičma tog pokreta. Bili su prevashodno vojni, ne politički kadrovi partizanskog pokreta. Svakako se radilo i o grupi koja je prošla političku koheziju. Rekao bih da se to desilo u francuskim logorima, nakon sloma republike i tokom dugotrajne internacije. U toj gladi i hladnoći trenira se neka vrsta komunistički dirigovanog kolektivnog života, politički trening nerava spram režima koji ih drži zatvorenima. Uspjeli su izgraditi politički i moralno provjeren kadar.

Bitan je i period narodnofrontovske politike. Takvo strateško ideološko opredjeljenje nosi političku otvorenost, diskurs koji zna da se obraća masama širim od industrijskog proletarijata. KPJ nije bila partija seljaštva, ali jugoslovenski komunisti prije same okupacije zemlje uspijevaju prodrijeti na selo: kroz studente koji idu u grad na školovanje, kroz razna kulturna i sportska društva i drugo. Sve zajedno, proizveli su kadrove koji znaju razgovarati s ugroženim srpskim seljakom u Lici 1941. Taj novi politički jezik koji su razvili omogućio im je da steknu značajno povjerenje upravo kod srpskih seljaka, između ostalih.

Omogućilo im je i to što su ih oni barem pokušavali efikasno zaštititi od ustaškog terora.

Svakako.

(Foto: Sandro Lendler)

Uloga Tita

U trenutku izbijanja Španjolskog građanskog rata Titova putanja je uzlazna. Ima dosta veliku ulogu oko organizacije pomoći. Bio je jedan od arhitekata tog najambicioznijeg plana slanja dobrovoljaca, njih 500, iz Jugoslavije, koji je završio neuspjehom. Kakva je njegova uloga u španjolskim zbivanjima?

Nakon izlaska iz zatvora proveo je duže vrijeme u SSSR-u. Učestvovao je u sastancima i savjetovanjima u Moskvi koji konsoliduju Gorkićevu poziciju unutar partije i svakako se može reći da je on Gorkićev politički saveznik. Tito dobiva zadatak da radi kao glavni aktivist na konsolidaciji KPJ u zemlji. U trenutku zahuktavanja španske kampanje dobija i dodatni zadatak organizacije pomoći španskoj republici. Nisam stekao utisak da je on arhitekta poduhvata slanja, ali on svakako provodi taj posao na terenu. Završava se neuspjehom pukim slučajem.

Policija je uz mnogo sreće uspjela razotkriti čitavu stvar. Tito potom stvara tehnički opremljene punktove koji mogu da obezbijede falsifikovane pasoše i ilegalne rute za prelazak granice. To radi relativno uspješno sve dok postoje sredstva za to, što traje do kraja 1937. Tada ponovo ulazi u Pariz i preuzima rukovođenje krnjim Politbiroom nakon Gorkićevog "nestanka".

Ulazi u još jedan dugotrajan proces unutarpartijske borbe koji će trajati godinu dana i koji će završiti 1939., kada dobiva mandat da sastavi novo partijsko rukovodstvo u zemlji. Tito je značajan kadar kada je riječ o slanju dobrovoljaca iz same zemlje, ali definitivno se može opovrgnuti njegova značajnija uloga mimo tih tokova.

Na udaru španjolskih generala bila je vlada koja je nastala kao produkt liberalnodemokratskog poretka i koja je posljedica pobjede na izborima. Dojam je da je danas taj poredak na udaru tvrde desnice. Koliko pouke Španjolskog građanskog rata mogu biti korisne da se liberalnodemokratski poredak, kao barem zamišljeni prostor široke slobode, obrani?

Povukao bih drugačije paralele. Druga španska republika i vlada narodnog fronta nisu nužno ekspresija liberalne demokratije nego socijalno progresivne politike koja je ušla u reformske procese kojima bi se olakšao život najširim slojevima stanovništva. Taj period karakteriše i pojava socijalno-liberalnih politika koje se manifestuju u nekoj vrsti novih društvenih ugovora, kao što su to New Deal u SAD-u ili Matinjonski sporazum u Francuskoj. Te politike konačno pogoduju širim slojevima radničke klase.

Svijet neposredno nakon Drugog svjetskog rata karakterišu takvi projekti dirigovanih ekonomskih kapaciteta u kojima je progres uslovljen i socijalnim davanjima. Današnji svijet, već nekoliko decenija, karakteriše neoliberalizam koji znači demontažu projekata na koje je u jednom trenutku ličila i španska republika.

Ono što vidim jeste suglasnost u neoliberalizmu i između liberalnodemokratskih političkih projekata i konzervativnih projekata. Razlika je prevashodno u politici identiteta. Političke osovine su danas postavljene drugačije nego tada. Danas se ne bojim fašizma. Više se bojim svijeta u kojem moćne, nominalno demokratske zemlje posežu za političkom aparaturom kojom su se nekada služile fašističke zemlje. Želja za socijalnom pravdom ostaje univerzalna. Ona se i dalje može iskazati kroz širok spektar političkog djelovanja.