Radoslav Đurić bio je predratni oficir i četnički major pseudonima Herman od 1941. do 1944. godine. U NOVJ prelazi u proljeće 1944. godine. Bio je jedan od rijetkih oficira koji se beskompromisno zalagao za borbu protiv Nijemaca i više puta suprotstavljao komandantu Jugoslovenske vojske u otadžbini Draži Mihailoviću. Tokom ustanka u Srbiji 1941. odbio je napad na partizane u Čačku, a onda više puta obavještavao Mihailovića o suradnji četnika s Nijemcima i protestirao zbog četničkih zločina. Kad su u njegov rejon 1943. došle britanske misije, general Mihailović je Đuriću, koji je od 1942. do 1944. bio komandant Južnomoravskog korpusa, ali i komandant beogradske četničke organizacije koja je mobilizirala ljude da se priključuju četnicima, branio da vrše sabotaže protiv Wehrmachta i umjesto toga mu naređivao da napada partizane, što je ovaj odbijao.
Od marta 1944. priprema se da ode u partizane, a u tom periodu odbija da sa svojim korpusom učestvuje u odbrani područja Jablanice i Toplice od partizanskih snaga, tvrdeći da nema dovoljno ljudi za takvu široku akciju. Obaviješten o Đurićevim planovima o napuštanju četničke organizacije, Mihailović je naredio da se Đurića razoruža i uhapsi, pa je nekoliko četnika 18. maja 1944. napalo Đurićev štab. U toku borbe između četnika i jedinica NOVJ-a, koja je tih dana vođena u oblasti Jablanice, Đurić je uspio pobjeći i 27. maja se priključio najbližim partizanskim odredima. U partizanima postaje komandant Južnomoravske divizije. Učestvovao je u razbijanju četničkih i ljotićevskih snaga u Jablanici i Toplici, a kao iskusan oficir postavljen je za pomoćnika načelnika Glavnog štaba za Srbiju i prvog zamjenika generala Koče Popovića. Osim što je učestvovao u borbama, tokom jeseni 1944. radio je na mobilizaciji doskorašnjih četnika u partizane po čitavoj južnoj Srbiji. Iz rata je izašao sa činom pukovnika Jugoslovenske armije i obavljao razne dužnosti u vojsci. Do penzije 1948. bio je u službi u Nišu, Aleksincu, Prokuplju i Prištini.
Uz majora Đurića neki izvori vezuju priču o ljubavnoj vezi s Verom Pešić, špijunkom koja je radila za Nijemce i Nedićev režim. Prema tim izvorima, Verino prisustvo u Đurićevom štabu kod četnika je izazvalo nezadovoljstvo, pa su spremili akciju kojom bi uklonili majora i nju. Major je saznao za puč, pohapsio oficire pučiste i osudio ih na smrt. Međutim, na sam dan izvršenja došli su četnici iz glavnog četničkog štaba, koji su opkolili Sijarinsku Banju i uhapsili Đurića koji je poslije pobjegao. Vera je pokušala da bježi s majkom, ali je uhvaćena i obje su streljane 18. maja 1944.
U četiri godine u pet vojski
Kao što smo naveli u prethodnim nastavcima, neke je kraljeve oficire, i ne samo njih, put do partizana vodio preko domobrana, a neke i preko Wehrmachta i invazije na SSSR. Jedan od njih je Marko Mesić, koji je rođen 1901. u Bjelovaru, a umro je 1982. u Zagrebu. Vojno školovanje započeo je u Pečuhu, a nakon ujedinjenja i nastanka Kraljevine SHS nastavlja ga u Karlovcu, Mariboru, Beogradu i Nišu. Aprilski rat zatječe ga u Nišu kao artiljerijskog pukovnika na granici s Bugarskom. Nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije i uspostave NDH, on se, kao mnogi dojučerašnji oficiri, priključuje novoosnovanom Hrvatskom domobranstvu. Štoviše, Nijemci su vrlo brzo nakon kapitulacije iz zarobljeničkih logora, pogotovo onih za oficire, puštali sve koji su se izjasnili kao Hrvati, koji nisu bili politički sumnjivi i nisu odbili puštanje.
Nakon što su 22. juna 1941. Sile osovine napale SSSR, vlasti NDH formirale su jedinicu poznatu kao 369. pojačana pješačka pukovnija. Mesić je u toj jedinici, koju je opremio, obučio i pod svojom neposrednom komandom imao Wehrmacht, imenovan komandantom artiljerije. S jedinicom se borio na istočnom frontu, a od septembra 1942. godine i u samom Staljingradu. Nakon smrti komandanta pukovnije Viktora Pavičića krajem siječnja 1943. godine (prema nekim izvorima Pavičić je ubijen u obračunu kada se pokušao ukrcati u jedan od posljednjih njemačkih aviona koji je poletio iz Staljingrada), Mesić kao najstariji po činu preuzima komandu. U tom je svojstvu formalno predao pukovniju Sovjetima početkom februara, nakon završetka staljingradske bitke. U Zagrebu su ga kao mrtvog ožalili i odlikovali, no on je, zajedno s još 700 pripadnika pukovnike, preživio bitku. Poslani su na marš u logor Krasnogorsk u koji stiže njih oko 400 preživjelih. Sovjetske vlasti su mu ponudile, a on je prihvatio da prijeđe na stranu saveznika i bude na čelu jedinice koju bi osim preživjelih pripadnika Legije činili i građani Kraljevine Jugoslavije koje je rat zatekao u Sovjetskom Savezu i Iranu. U zamjenu su pušteni iz zarobljeništva.
Osim zarobljenika 369. pukovnije, u tu su jedinicu ušli i vojnici SS divizije Handžar, Kama i Skenderbeg, deportirani Srbi iz Bačke i jugoslavenski ekonomski emigranti iz Irana. Jedinica, poznata kao Prva jugoslovenska brigada trebala se boriti na istočnoj fronti pod sovjetskom komandom, ali su Sovjeti odlučili da je pošalju u Jugoslaviju gdje je s vremenom priključena NOVJ-u i stavljena pod Titovu komandu. Brigadi nije pomoglo što su na kapama imali kraljevske "orliće" zbog održavanja veza SSSR-a s izbjegličkom vladom, pa su ih na granici s Rumunjskom morali skinuti i zamijeniti petokrakama. Partizani su prema toj brigadi, posebno kada su saznali od koga je sastavljena, bili sumnjičavi. Kada su ustaše u NDH čuli da je Mesić prešao na stranu partizana oduzeli su mu sva odlikovanja i titule.
Artiljerijska baterija 23. srpske divizije u borbi protiv Bugara kod Lebana u julu 1944. (Foto: Muzej revolucije naroda Jugoslavije)
Brigada je u sastavu 23. srpske divizije 14. korpusa NOVJ u širem rejonu Čačka vodila teške borbe protiv Nijemaca. Napad nije uspio, a gubici su biti veliki (135 mrtvih, 234 ranjenih i 88 nestalih boraca). Od decembra 1944. do sredine marta brigada se bori na sremskom frontu, nakon toga u Podrinju i Bosanskoj posavini, a potom se vraća u Hrvatsku. Kraj rata brigada je dočekala u Bjelovaru. Osim jednog Titovog verbalnog napada u Rumunjskoj zbog njegovog dotadašnjeg ratnog puta, Mesić nije snosio teže posljedice. Nakon rata penzioniran je kao potpukovnik Jugoslavenske armije i mirno je živio u Zagrebu do 1948. kada ga UDBA nekoliko puta privodi na ispitivanje pod sumnjom da je sovjetski špijun. U nerazjašnjenoj nesreći 1948. pada pod vlak i gubi obje noge da bi potom do 1982. živio u Zagrebu.
Dvije amnestije 1944.
U drugoj polovini 1944. pobjeda Saveznika, a samim time i NOVJ-a, sve je izvjesnija. Bio je to moment da se pripadnike kvislinških snaga koji se nisu okaljali zločinima pozove da pređu partizanima. Kralj Petar II. Karađorđević je 12. septembra 1944. preko Radio Londona dao ultimatum Draži Mihailoviću i četnicima o prekidu suradnje s okupatorom, ali ni Mihailović ni njegovi komandanti nisu poslušali svog nominalnog vrhovnog komandanta. NOVJ je objavio dvije amnestije 1944. godine – 30. avgusta i 21. novembra. Obje su bile općejugoslavenskog karaktera i nisu se odnosile samo na Srbiju i četnike nego su njima bili bili obuhvaćeni i hrvatski domobrani i slovenski domobranci, pod striktnim uvjetom da nisu počinili ratni zločin, ističe historičar Milan Radanović koji je o toj temi pisao u knjizi "Kazna i zločin: Snage kolaboracije u Srbiji".
NOVJ je 1944. objavio dvije amnestije – 30. avgusta i 21. novembra. Obje su bile općejugoslavenskog karaktera i nisu se odnosile samo na Srbiju i četnike nego su bili obuhvaćeni i hrvatski domobrani i slovenski domobranci, pod uvjetom da nisu počinili ratni zločin
No do povećanja broja partizana u Srbiji nije dovela samo amnestija. Naglo povećanje posljedica je prije svega provedene mobilizacije. Mladići mobilizirani u Srbiji u velikoj većini nisu bili u četnicima, a oni koji su i bili, bili su u njih uglavnom prisilno mobilizirani u avgustu i septembru 1944. Takvi su se vrlo lako predavali i bez problema su ulazili u NOVJ. Niti su bili ideološki četnici, niti su počinili zločine, navodi Radanović i piše da je u Srbiji tokom 1944. oko polovine četnika prešlo u redove NOVJ-a, a da ih je do jeseni te godine bilo oko 30.000.
Partizanski plakat kojim se pozivaju kvislinzi da pređu u redove NOVJ do 15. 9. 1944
Kako to biva, na pobjedničku stranu pokušali su se prošvercati i brojni zločinci. Ili kako je svojevremeno izjavio Zdenko Duplančić, od 1942. pripadnik SKOJ-a u Splitu, koji je kao 15-godišnjak bio borac Prve proleterske brigade koja se ujesen 1944. borila u Srbiji i učestvovala u Beogradskoj operaciji: "Naša politika je bila jasna: tko je skinuo bradu, skinuli smo mu glavu." Glave je svježe obrijanima skidala i OZNA. U zadnjim mjesecima i nakon rata OZNA je pohapsila i strijeljala velik broj nekadašnjih četnika i pripadnika ostalih formacija, što oficira, što vojnika, zbog zločina koje su počinili.
U ratnim zbivanjima u Hrvatskoj 15. septembra zauzimao je takoreći kultni status. Tog dana istjecao je rok do kojeg su na osnovu spomenute amnestije "domobrani, četnici i ostali" mogli ući u partizanske redove. Iako je nekoliko mjeseci ranije bio vidljiv porast broja domobrana koji su prilazili partizanima, dani oko 15. septembra predstavljali su kulminaciju.
O tome je pisao Ivan Šibl, u to vrijeme politički komesar Desetog zagrebačkog korpusa koji je tada bio u Čazmi koja je "tih dana bila puna domobrana i domobranskih časnika", kojima su po Titovom pozivu bili garantirani činovi. "Mnoge pridošle domobrane i časnike poznajem. Oduševljavaju se s nama partizanima i osobito sa mnom. Pitomi su, jedu iz ruke. Svi bi došli već odavno, možda još 1941. ali prilike im nisu dopuštale: žena, djeca, stari roditelji, pomanjkanje sigurnih veza i tome slično. Ali, ima među njima i iskrenih ljudi. Domobranski poručnik J. bio je do sad zapovjednik pohodne satnije u Križu. Svi ovdje znaju da se dobro i zdušno borio protiv moslavačkih partizanskih jedinica. 'Vi ste se u borbama protiv nas pokazali izvrsnim borcem', predbacio sam mu. 'Jesam, ali da znate, tko je smrdio u domobranima, smrdjet će i u partizanima', rekao je otvoreno", piše Šibl, ali ne daje odgovor na pitanje što se kasnije dogodilo s tim poručnikom.
Partizanski plakat kojim se pozivaju kvislinzi da pređu u redove NOVJ do 15. 9. 1944
O deliriju domobranskih oficira na čelu s bojnikom Dionizijem pl. Bužanom kad su saznali da su 15. septembra u partizanima, makar s njima bio samo jedan njihov pripadnik (Ilija Kapara), u svom antiratnom romanu "Mačak pod šljemom" piše i Joža Horvat. S obzirom na prelazak više hiljada domobrana u partizane, ustaše su Hrvatsko domobranstvo, odnosno ono što je od njega ostalo, spojili s Ustaškom vojnicom u jedinstvene Hrvatske oružane snage.
U partizane su prelazili i pripadnici drugih oružanih formacija, tako da je netočna i zlonamjerna tvrdnja da su partizani zapravo bili gomila presvučenih i obrijanih četnika, kao što nam svakodnevno trube desničarski nastrojeni naučnici, novinari i političari. Uostalom, u završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije, a samim tim i Hrvatske, uvijek su zajedno nastupale partizanske jedinice iz različitih dijelova Jugoslavije. Partizanske divizije i brigade iz Srbije dale su značajan doprinos konačnom oslobođenju Hrvatske, ali najveći doprinos dale su jedinice iz Hrvatske, a među njima i jedinice koje su većinski bile sastavljene od Hrvata, navodi se u ediciji grupe autora "Završne operacije za oslobođenje Jugoslavije".
(Kraj)
Prvi nastavak feljtona možete pročitati ovdje, a drugi ovdje.
