Mnogima je u sjećanju Narodna uzrečica iz Srbije o tome da "sposoban čovek ide u četnike, a vraća se iz partizana". Hrvatska bi varijanta glasila da sposoban čovjek ide u domobrane, a vraća se iz partizana. Ipak, treba reći da je četništvo kod mnogih trajalo tek nekoliko mjeseci tokom 1941. Predratni (pod)oficiri vojske Kraljevine Jugoslavije priključili su se partizanskom pokretu i dali značajan doprinos razvoju, borbi i pobjedama Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Suprotno revizionističkim tezama, tu su vojsku činili ljudi iz svih slojeva društva.
Brojni oficiri Kraljevine Jugoslavije i drugih rodoljuba koji su prešli u partizane, na zahtjev đeneralštabnog pukovnika, a onda i generala i ministra vojnog Dragoljuba Draže Mihailovića, komandanta četničkog pokreta, službeno Jugoslovenske vojske u otadžbini (JVuO), posredstvom izbjegličke vlade preko Radio Londona oglašeni su kao izdajnici, lišeni su činova i zaprijećeno im je smrtnom kaznom. Tko je bio izdajnik, pokazalo se na kraju i nakon rata kad je Mihailoviću i brojnim njegovi komandantima suđeno za suradnju s njemačkom vojskom i okupacijskom upravom, Nedićevim režimom, pa i s NDH, kao i za brojne zločine koje su četnici počinili.
Namjera je ovog feljtona da podsjeti na one časne ljude koji su borbu za slobodu, bolji život i ravnopravnost građana pretpostavili dotadašnjoj hijerarhiji i autoritetima, ali i da ukaže na revizionističke manipulacije, pogotovo one vezane za završnu fazu rata.
Prema podacima iz više izvora, u Narodnooslobodilačkoj borbi u Jugoslaviji 1945. godine učestvovalo je oko 800.000 ljudi, što u partizanskim jedinicama, od četa i odreda i do brigada, divizija i korpusa, a onda i armija, što u ilegalnim aktivnostima protiv okupatora i domaćih izdajnika u gradovima. To je, uz podatke o onima koji su poginuli tokom četiri ratne godine, respektabilna brojka. Mnogi učesnici NOB-a, dobili su brojna odlikovanja, mnogi imaju "Spomenicu 1941", a velik broj učesnika NOB-a nositelji su različitih ordena, pa tako i zvanja narodnog heroja.
Pogleda li se struktura narodnih heroja po zanimanjima na vrhu je stanje očekivano: njih 452 su rudari, industrijski i njima srodni radnici, 236 poljodjelci i njima srodni radnici, a 184 studenti. Međutim, četvrtu grupu po brojnosti, njih 82, čine oficiri i podoficiri Jugoslovenske vojske i žandari, dakle ljudi koji su prije rata dali zakletvu kralju, a onda se u borbi za slobodu svrstali uz jedinu snagu koja se na ovim prostorima borila protiv okupatora i domaćih slugu – Josipa Broza Tita i partizane.
Kako objasniti činjenicu da su se mnogi kraljevski (pod)oficiri odlučili boriti u partizanima? Možda time što su mnogi od njih, barem u Srbiji, imali loša iskustva s njemačkim, austrougarskim i bugarskim okupatorima iz Prvog svjetskog rata
Neki su se tako svrstali odmah na početku ustan(a)ka, a neki nakon što su postali svjesni politike izdaje Draže Mihailovića. Za informaciju o broju narodnih heroja, 78 ih je iz redova službenika, 66 učenika, 64 pravnika, 54 profesora i učitelja, 33 radnika u trgovinama i uslugama, 27 inženjera i liječnika, 29 ostalih stručnjaka i novinara, a tu je i 14 predratnih domaćica. Naravno, broj (pod)oficira, uz ponekog žandara, koji su svoju vojnu i ratnu službu započeli pod kraljem, a neki i pod Dražom Mihailovićem, da bi je nastavili uz Tita mnogo je veći od broja onih iz te grupe koji su proglašeni narodnim herojima. Mnogi su, među njima i pojedinci koje spominjemo u ovom feljtonu, nosioci najviših odlikovanja, a poslije rata su nastavili uspješne karijere, a nisu proglašeni narodnim herojima.
Svjedoci historije
Kako objasniti činjenicu da su se mnogi kraljevski (pod)oficiri odlučili boriti na partizanskoj strani? Možda činjenicom da su mnogi od njih, barem u Srbiji, imali loša iskustva s njemačkim, austrougarskim i bugarskim agresorima i okupatorima iz Prvog svjetskog rata, a mnogi, porijeklom iz ostalih krajeva, protiv Centralnih sila borili su se kao dobrovoljci. "Kad je počeo Aprilski rat, Nijemcima je nakon njegovog brzog završetka stalo da u Njemačku ne odvedu mnogo zarobljenika. Kad je netko u Srbiji izišao iz zarobljeničke kolone, nisu ga više tjerali u nju i oko toga pravili problem. Tako je u Srbiji nekoliko desetaka generala, oko stotinjak pukovnika i viših oficira te mnogo kapetana i nižih oficira izbjeglo zarobljeništvo. Mnogi su se uglavnom krili i presvlačili u civilna odijela, ali su neki od oficira i vojnika počeli stvarati male oružane grupe, a neki i prikupljati oružje. U Srbiji i Crnoj Gori bilo je možda i 50-ak takvih, što većih što manjih grupa, a jedna od njih bila je i grupa generalštabnog pukovnika Draže Mihailovića. Sve se to događalo u maju 1941. godine", navodi ratni rukovodilac i poratni diplomat Vladimir Velebit u knjizi Mire Šuvar "Svjedok historije". On opisuje i prve diferencijacije grupa koje su se u NDH borile protiv ustaškog terora između budućih partizanskih i budućih četničkih odreda, ovisno o tome tko je bio na njihovom čelu.
Jakob Avšič u partizanima (Foto: Vikimedija Komons)
"Četničke grupe koje su se spontano formirale u Srbiji poslije kapitulacije jugoslavenske vojske u početku su bile nezavisne, nisu imale neku centralnu komandu, a po mom sudu ni neki program. Poslije prvih partizanskih akcija neke su se pridružile partizanima. Ljeto i rana jesen 1941. je bio period u kojem su i četnici sudjelovali u nekim borbama – djelomično su sudjelovali u opsadama Valjeva i Kraljeva, u zauzimanju Mataruške Banje i nekih drugih mjesta, što su kasnije koristili kao 'argument' da su se i oni borili protiv okupatora... Kad je general Dušan Simović, predsjednik izbjegličke vlade u Londonu u svom govoru preko BiBiSi-ja 15. novembra Dražu Mihailovića imenovao za 'komandanta svih oružanih odreda jugoslovenske vojske u otadžbini', on je odmah preuzeo komandu i naredio svima koji su ga htjeli slušati da se povuku i da ne surađuju s partizanima, ali ga neke grupe, kao one pod komandom popa Vlade Zečevića nisu poslušale", ističe Velebit.
On objašnjava i da se Mihailović dokopao pozicije jer se prvi sjetio da uspostavi vezu s Britancima. "A kako je mogao u to vrijeme krajem aprila i u maju 1941. pretpostaviti da će Velika Britanija biti pobjednik u ratu, to je za mene ostala nerješiva zagonetka. Zna se da mu je na neki način dospjela u ruke jedna brošura engleska obavještajne službe u kojoj su se nalazila uputstva kako treba organizirati otpor u slučaju okupacije Jugoslavije... Neki su se njegovi kuriri uspjeli probiti do Carigrada, ali je Draža želio uspostaviti vezu samo s Britancima. Posebno mu je pomoglo što je u oktobru 1941. uspostavio radio stanicu i počeo slati poruke, pa se tako za njegovo ime čulo u Londonu", piše Velebit.
Priča o Mihailoviću važna je jer su mnogi oficiri na početku svog ratnog puta imali kontakte s njim. Tako se Jakob Avšič, rođen 1896. u Ljubljani gdje je i umro 1978., kao konjički pukovnik nakon kapitulacije na poziv Draže Mihailovića priključio četničkim odredima u Srbiji, da bi bio imenovan komandantom četničkih trupa u Sloveniji. Odbio je ponudu, a nakon povratka u okupiranu Sloveniju, radio je intenzivno na okupljanju kraljevskih oficira u partizane i priključivanju Osvobodilnoj fronti (OF). U članstvo Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) primljen je 1941. godine.
Avšiču to nije bio prvi rat. Godine 1915. bio je mobiliziran u austrougarsku vojsku, a naredne godine je na Istočnom frontu prebjegao Rusima i dobrovoljno se priključio borcima na Solunskom frontu. Tokom Drugog svjetskog rata bio je član Vrhovnog štaba NOVJ, zamjenik komandanta Glavnog štaba NOV-a i PO Slovenije, a kad su u avgustu 1943. godine uvedeni činovi u NOVJ, odlukom vrhovnog komandanta Josipa Broza Tita, Avšiču je kao drugom dodijeljen čin general-lajtnanta (general-poručnik – čin je 1950-ih zamijenjen činom general-potpukovnika – op. a.). Avšič je bio i vijećnik AVNOJ-a, a nakon oslobođenja Jugoslavije, bio je na raznim dužnostima u Jugoslovenskoj armiji; bio je komandant pozadine i šef Jugoslovenske vojne misije u Berlinu, penzioniran je 1947. Nakon umirovljenja je bio poslanik u saveznoj i republičkoj skupštini, diplomatski predstavnik FNRJ u Austriji, ministar šumarstva i gradonačelnik Ljubljane. Nosilac je Partizanske spomenice 1941. i drugih visokih jugoslavenskih odlikovanja.
Oslobođenje Loznice 1944.
Savo Orović, rođen je 1888. u Lijevoj Rijeci, umro je 1974. u Beogradu, imao je zanimljivo učešće u Prvom svjetskom ratu. Iz političke emigracije se 1915. vratio u Crnu Goru i borio se kao oficir crnogorske vojske i komandir izviđačkog voda. Nakon kapitulacije vojske Crne Gore u januaru 1916. učestvovao je kao komita u borbi protiv austrougarskog okupatora. Jedan od jataka ga je prokazao, pa je uhapšen i osuđen na deset godina robije. Kaznu je izdržavao u Podgorici, a nakon oslobođenja 1918. i on je oslobođen. Vojnu karijeru je nastavio u kraljevskoj jugoslavenskoj vojsci gdje je dogurao do čina pukovnika. Nakon kapitulacije izbjegao je zarobljavanje i vratio se u rodni kraj gdje je aktivno učestvovao u pripremama za ustanak 13. jula. U Nikšićki partizanski odred stupio je 17. jula 1941. godine, a 1943. prvi je dobio čin general-lajtnanta. Poznat je po fotografijama ranjenog Tita sa Sutjeske. Bio je komandant Oficirske škole Vrhovnog štaba NOV-a i POJ-a, načelnik Glavnog štaba NOV-a i PO Vojvodine, komandant Pešadijskog vojnog učilišta od decembra 1944. do 1947. godine, kasnije Vojne akademije JNA. Nakon umirovljenja 1952. u činu general-pukovnika, biran je za poslanika u saveznoj i crnogorskoj skupštini. Član KPJ postao je 1943. a bio je i vijećnik AVNOJ-a.
Slijeva: Vladimir Popović, Ivan Rukavina, Arso Jovanović, Savo Orović, Milovan Đilas i Pavle Ilić u septembru 1942. (Foto: Vikimedija Komons)
Među kraljevskim oficirima koji su se priključili partizanima mali je broj viših oficira. Pitanje je bi li im društvo pravio i Veselin Misita, rođen 1904. u selu Buna kod Mostara, poginuo u avgustu 1941. Aprilski rat ga je zatekao u činu potpukovnika na položaju komandanta artiljerijskog puka u Banjoj Luci. Nije priznao kapitulaciju i odlučio je nastaviti otpor i predvodio grupu oficira istomišljenika, koji su se tokom maja 1941. sukobili s ustašama kod Doboja. Kad je čuo za Dražinu grupu, otišao je na Ravnu Goru i stavio mu se na raspolaganje, da bi potom učestvovao u stvaranju Cerskog i Jadarskog četničkog odreda. Nezadovoljan Dražinom politikom čekanja, Misita se kao komandant Jadarskog četničkog odreda 30. avgusta na narodnom zboru u manastiru Tronoša složio s poručnikom Ratkom Martinovićem i popom Vladom Zečevićem o dizanju ustanka protiv Nijemaca i napadu na Loznicu. Taj je napad organiziran bez Mihailovićevog naređenja. Misita je vodio oko 1.700 ustanika i poginuo je u borbama u gradu. Prema nekim izvorima ubio ga je lokalni kafedžija koji je radio za Nijemce. Loznica je oslobođena, a zarobljena su 93 Nijemca.
Pukovnik Jakob Avšič se nakon kapitulacije priključio četničkim odredima u Srbiji. Odbio je imenovanje za komandanta četničkih odreda u Sloveniji, priključio se Osvobodilnoj fronti, već 1941. je primljen u KPJ, a poslije rata je bio ministar i gradonačelnik Ljubljane
O kontroverzama oko Misite oglasio se Ratko Martinović koji se sa Zečevićem vrlo brzo priključio partizanima. "Ne bi bilo opravdano praviti pretpostavke kojim bi putem krenuo Misita da je ostao živ, zbog čega se i ja zadržavam samo na ove dve činjenice: prvo, napad na nemačku posadu u Loznici izveo je bez naređenja Draže Mihailovića, i drugo, hrabro je poginuo u borbi protiv Nijemaca", kazao je Martinović. Njegov stav može se objasniti i činjenicom da su se neki kraljevski oficiri kao npr. Dragoslav Račić isprva srčano borili protiv Nijemaca, a onda kao četnici i Dražini sljedbenici otišli putem izdaje. Sam Ratko Martinović, rođen 1916. u Banja Luci, umro u Beogradu 1993. kao predratni oficir Jugoslovenske vojske, pridružio se pukovniku Mihailoviću, s kojim se ubrzo razišao zbog razlika u koncepciji borbe protiv neprijatelja, pa je s Vladom Zečevićem formirao "Vojno-četnički odred Martinović – Zečević". Nakon razlaza četnika i partizana, sa Zečevićem je prešao u partizane. Uz Martinovića je vezan zanimljiv detalj da je on, prema vlastitom svjedočenju, bio možda prvi pripadnik Jugoslovenske vojske u otadžbini, odnosno četnika koji je nosio bradu, zbog čega ga je Draža Mihailović prekorio. "Zamolio sam ga da mi odobri nošenje brade jer sam se zarekao da ću da je nosim dok Nemce ne proteramo ili dok ne poginem", navodi Martinović u svojoj knjizi sjećanja "Od Ravne Gore do Vrhovnog štaba".
Martinović je za vrijeme NOB-a bio na funkcijama načelnika štaba Valjevskog partizanskog odreda, komandanta Druge krajiške udarne brigade, načelnika štaba Pete krajiške divizije, do novembra 1944. i načelnika Glavnog štaba NOV-a i PO Srbije do maja 1945. godine. Imao je čin general-potpukovnika, a od 1947. do 1950. obavljao je dužnost načelnika Vojne akademije. Što se brade tiče, on ju je u partizanima obrijao, ali je ona ostala četnički brend s obzirom na to da su je nosili mahom oni koji su dobrovoljno otišli u četnike.
(Nastavlja se)
