Područje bivše Jugoslavije, kao evropska periferija, ali i kao region koji u doslovnom smislu prolazi birokratski i tehnički proces integracije u zajednicu evropskih naroda, po automatizmu drži pogled usmeren ka Evropi kao bastionu progresivnih vrednosti. U svetlu sveprisutne politizacije antifašizma, politike simbolike u kontekstu geopolitike i politike rehabilitacije, mora se sa kritičkim odmakom pogledati upravo ka Evropi i kakvoći njenog antifašističkog nasleđa.

Die Hilfsgemeinschaft auf Gegenseitigkeit der ehemaligen Angehörigen der Waffen-SS (HIAG) bilo je tzv. tradicionalno udruženje koje su 1951. osnovali bivši oficiri SS-a. Njihov cilj je bio potpuna rehabilitacija vojnika i oficira pripadnika Waffen-SS-a, kako njihovog ugleda u društvu tako i u obliku pravnog izjednačavanja sa vojnicima Vermahta, što podrazumeva i penzione privilegije. Značaj im je bio toliki da je unutar krovnog udruženja veterana regularne nemačke vojske imao presudan uticaj. Ako uopšte postoji više zapanjujuća činjenica od samog postojanja ovakve organizacije, za koju većina istoričara i ne zna, onda je to njihova glorifikacija tzv. Totenkopf jedinica, kao kasnijih elitnih formacija koje su od samog početka vladavine nacista bile najbrutalnije i odgovorne za upravljanje i organizaciju nacističkih logora smrti. U postratnoj Nemačkoj, čak i decenijama kasnije održavana su okupljanja i ceremonije veterana pod znamenjem i u odorama notornih mrtvačkih glava.

Sklonost desnog centra koketiranju sa nacističkim sentimentima – Konrad Adenauer ne samo da je rehabilitovao bivše naciste, već ih je postavio na najodgovornija mesta svoje administracije, ili kasnije Kurt Georg Kizinger, još jedan bivši nacista koji je stigao do mesta kancelara – politički je očekivana, no šta je za to vreme sa levim centrom? Helmut Šmit, kasniji kancelar, omiljen u čitavom narodu, veteran Vermahta, bio je na početku svoje karijere iz redova SPD-a zadužen za kontakte sa HIAG-om. Na jednom njihovom skupu istupio je kao govornik, ističući da je u borbi ‘uvek imao posebno samopouzdanje kada su se pored njega borili SS-ovci’.

Ono što je interesantno za razumevanje političkih procesa i politizacije istorije, a relevantno za bivšu Jugoslaviju, jeste bliskost HIAG-a i sličnih organizacija sa najvećim partijama postratne Nemačke. SPD, kao stranka navodno levog, antifašističkog usmerenja, nije ništa manje od konzervativnih CDU-a i CSU-a politički flertovala i pravila ustupke veteranima SS-a, računajući na političku podršku njihovog članstva. To je još jedna priča o licemerju i oportunizmu politike te o kakvoći nemačkog antifašizma. Ali, još važnije, o tome kolike je razmere imala javna naklonost SS-u, kada su decenijama uspevali da ucenjuju političke stranke. Na kraju, veterani SS-a, dakle organizacije koja je u Nirnbergu proglašena zločinačkom, bili su od samog početka pravno izjednačeni sa regularnom vojskom, Vermahtom.

Stranke tzv. levog centra u Evropi, koje se hoće za antifašističke, ustvari su najviše oportunistički doprinele prihvatljivosti i normalizaciji fašizma. To ne čudi, znajući za prvobitnu izdaju socijaldemokratije, koja seže od početka 20. veka i Prvog svetskog rata, tj. priklanjanja nacionalizmu i imperijalizmu. U Nemačkoj već postoji kontinuitet – pomenuti Helmut Šmit koji je imao nadimak ‘Vojnički Socijalista’ je samo jedan u nizu – koji počinje od revizionista s početka 20. veka i Fridriha Eberta, nastavlja se preko Vilija Branta koji se obračunao sa šezdesetosmašima, jedinim pokretom koji je iskreno hteo da raskrsti sa nacizmom, sve do Šredera, Joške Fišera i današnjeg levog centra predvođenog Tilom Sarazinom, koji je prvi probio tabu demografske ugroženosti nemačkog etničkog bića od stranaca.

Sve ovo se dešava u Nemačkoj, koja bi trebala da bude moralno-istorijska avangarda razvijenog sveta i paradigma sopstvenog suočavanja sa ružnom prošlošću, odnosno u zemlji koja ima najrigoroznije zakone protiv govora mržnje i poricanja ili relativizacije holokausta. Denacifikacija je bila zaustavljena zbog hladnog rata i tu se opet očitava oportunistički princip. Uostalom, odnos prema zločinima ogleda se i u činjenici da je većina Nemaca posle Nirnberških procesa imala stav da se radi o pobedničkoj pravdi i decenijama posle su tražili tzv. Schlussstrich, tj. definitivan bilans i raskid sa svojom nacističkom prošlošću, ne obazirući se na veliki broj neosuđenih zločina.

Ovo je ponovno relevantno za odnos prema suočavanju sa ratom na prostoru bivše Jugoslavije i haškim suđenjima, gde su upravo Evropa i njene pravne institucije tražile od malih zaraćenih ‘balkanskih plemena’ beskompromisno i neodložno procesuiranje. Komentatori, hroničari i istoričari ne žele da kažu da je nespremnost nemačke javnosti na denacifikaciju bila tolika da su se tzv. aušvicki procesi desili tek 1960-ih i 1970-ih godina, a famozni Historikerstreit, tj. javna polemika nemačkih istoričara, od kojih su neki išli toliko daleko da su tvrdili da je holokaust posledica Staljinovih gulaga, dešavao se sredinom 1980-ih i predstavlja najeklatantniji poznati primer evropskog revizionizma. Upravo u vreme kada su Helmut Kol i Ronald Regan u Bitburgu zajedno položili cveće na grob SS-ovcima, gde je rehabilitacija na krajnje perverzan način dobila čak internacionalnu dimenziju.

Kako to izgleda u Francuskoj, kao još jednoj zemlji koja čini temelj moderne Evrope i njenih vrednosti i koja zajedno sa Nemačkom drži sebe za stvaraoca Evrope kakvu danas poznajemo?

Fransoa Miteran, koji je ostao upamćen kao zagriženi ‘socijalista’ a ne kao ministar za kolonijalne poslove i jedan od sukreatora notorne francuske doktrine, čak i kada bi nosio cveće na Petenov grob, to nikada nije bio dovoljno velik motiv za detabuizaciju francuske prošlosti. Zajedno sa De Golom, Miteran je odlikovao bivše višijevske policajce koji su odgovorni za deportaciju Jevreja, Pola Tuvijea, Renea Buskea ili Morisa Papona. Dakle nije samo posleratna Nemačka zadržavala bivše nacističke funkcionere na državnim položajima, u politici, ekonomiji ili pak sistematski zataškavala biografije određenih ljudi. Posleratna, kolonijalistička Francuska i zbog svog antiatlantizma toliko glorifikovani De Gol imali su političku praksu sličnu onoj u Zapadnoj Nemačkoj.

Bivši službenici vojnih i bezbednosnih struktura nacističkog aparata smrti mahom su završavali u tajnim službama zapadnih sila, dok su naučnici koji su služili nacizmu i stvaranju oružja za masovno uništenje angažovani u projektima uglavnom američke vojne industrije. Bivši istaknuti nacisti su dobijali azil u zemljama zapadnog bloka, čak i kada nisu bili potencijalno politički korisni. Činjenica da su mnogi od njih umirali u dubokoj starosti ili im se nije moglo suditi zbog godina opet ukazuje na pravu prirodu antifašizma demokratskih zemalja. Primeri Nemačke i Francuske su najindikativniji i pokazuju, pored političkog oportunizma, kakva je priroda deklarativnog antifašizma. A mogli smo spomenuti i bilo koju drugu zemlju tzv. stare Evrope: Francisko Franko u Španiji ili Salazar u Portugalu za ogroman broj ljudi i danas imaju status heroja i patriotskih državnika.

Početkom 1990-ih, raspadom SSSR-a, dolazi do otvorenog ispoljavanja nacističkih sentimenata u nekadašnjim zemljama članicama tog saveza. Baltičke republike, integrisane u evropsku političku, ekonomsku i kulturnu orbitu, nesputano slave svoju nacističku prošlost i ponosno ističu služenje u SS-u. U Estoniji već postoji tradicionalno okupljanje veterana SS-a iz Švedske, Norveške, Austrije, Nemačke i drugih pribaltičkih zemalja. Ne treba zaboraviti da su u tim jedinicama služili uglavnom dobrovoljci, dakle oni koji su ideološki manje ili više bili opredeljeni za nacizam, ma koliko on imao i lokalne karakteristike antisovjetizma.

Sve se to odvija pod pokroviteljstvom službene države, kao što je to u estonskom slučaju, ili prećutnim odobravanjem. Estonski parlament već dugo priprema zakon koji treba da proglasi jedinice SS-a ‘borcima za slobodu’. Ukrajinska Sloboda, koja je skrenula internacionalnu pažnju na sebe ratom u Ukrajini i nacističkom ikonografijom, takođe je jedna od perjanica neonacizma i rehabilitacije poraženih nacista. Još pre ukrajinske krize i rata, na zapadu Ukrajine održavali su se marševi u slavu galicijske divizije Waffen-SS-a. Jedan strašan kuriozitet koji se tiče baltičkih zemalja jeste da nisu osudile nijednog nacističkog zločinca.

Oživljavanje i rehabilitacija fašizma dobili su vetar u leđa odlukom Parlamenta EU-a kojom se izjednačavaju zločini nacizma, odnosno holokaust, i oni komunistički. Na taj način javljanje nacističkih sentimenata i njihova mobilizacija u zemljama na granici sa Rusijom nemaju fašistički karakter, već antikomunistički, antisovjetski, to jest antiruski. Ovo u kontekstu nove imperijalne igre oko Rusije dobija na posebnom značenju i zbog toga je Zapad spreman da dodatno toleriše izlive jasnog neonacizma.

Nije samo posleratna Nemačka zadržavala bivše nacističke funkcionere na državnim položajima ili pak zataškavala biografije određenih ljudi. Posleratna, kolonijalistička Francuska i zbog svog antiatlantizma toliko glorifikovani De Gol imali su praksu sličnu onoj u Zapadnoj Nemačkoj

Istog tog 8. odnosno 9. maja 1945. kada je potpisivana kapitulacija nacističke Namačke, što se danas slavi kao Dan Evrope, na severu Afrike, u alžirskom Setifu, desio se pogrom ustanika koji je izvršila kolonijalistička vlast. Kolonijalistički pokolji takođe pokazuju pravu prirodu odnosa prema fašizmu, ako fašizam prihvatimo kolokvijalno konotiran ili onako kako ga perfidno semantički postavljaju intelektualci, tj. kao sinonim za sve oblike opresije. Osvrti na evropski antifašizam su toliko uski i naučno nezreli da se često svode na fenomenološke analize, segmentirano svođenje na unutarnacionalnu ravan ili na anglofone pseudoistorijske prikaze u produkciji kanala History i sličnih.

Da li je moguće boriti se za slobodu i protiv univerzalnog nasilja i ugnjetavanja, a da istovremeno to činiš na drugom kraju sveta? To pokazuje koliko je antifašizam velikih sila bio partikularan i koliko je imao karakter sukoba velikih evropskih imperija za svoj prostor i sfere uticaja. On je bio samo jedan rat protiv određenog totalitarnog i uništavajućeg sistema, dok ga sile pobednice žele prikazati kao pobedu protiv univerzalnog Zla. Drugim rečima, ‘antifašizam’ je istorijski i semantički postavljen na način da bi se velike sile oprale od svojih nedela na drugim krajevima sveta, koja su trajala još decenijama posle rata, a traju i do danas.

Zbog nedostatka prostora ne možemo se baviti mehanizmima kojima se stvara revizionistička svest, ali činjenica da Evropljani ne znaju da je Sovjetski Savez u nesrazmernom obimu i sa stravično nesrazmernim brojem žrtava doprineo oslobođenju od nacifašizma govori više nego dovoljno. Međutim, kada denacifikacija i totalno oslobađanje od stožernih fašističkih elemenata nisu obavljeni, onda ne ostaje ništa da se rehabilituje. Da bi se nešto rehabilitovalo, po samoj definiciji mora prvo biti osuđeno, pravno i moralno, dakle procesuirano, i na kraju, što je najvažnije, da kao prokazano zaživi u samom duhu naroda. Pravno-filozofska diskusija o tehnikama rehabilitacije, da li je ona tzv. zakonska, pravosudna, ili poništenje odluka vansudskih ili nelegalno-sudskih odluka, postaje deplasirana u svetlu činjenice da se procesi rehabilitacije dešavaju u svim sferama jedne zajednice: u obrazovnom sistemu, popularnoj kulturi, medijima, publicistici, literaturi, porodičnim i kafanskim predanjima itd. U to spadaju i pseudospontani simbolički činovi državnika, koji koriste svoju eksponiranost kako bi sugerisali svoju poziciju, uglavnom populističku.

Sve u svemu, kada se pogledaju činjenice koje ukazuju na to koliko je antifašizam razvijenih zemalja politički kompromisan, neodređen i kontroverzan i kao takav održavan uz podršku levog centra, koji se nikada nije razračunao ni sa kolonijalizmom a kamoli sa fašizmom, više je nego jasno da autentični antifašizam može biti samo socijalistički. A da budemo do kraja iskreni, autentični, progresivni, emancipatorski socijalizam nije nigde postojao, pa ni u bivšoj Jugoslaviji.

Depolitizacija kulturne sfere, a to znači i istorije i istorijskog sećanja, nemoguća je sve dok postoje istoričari sa izraženim političkim sklonostima i akademska zajednica kojoj profesionalna etika i istinoljubivost nisu na prvom mestu. Pored toga, razni vidovi rehabilitacija su pre svega politički činovi koji se realizuju prostim podizanjem ruke u skupštini ili potezom pera. Takvi su bili recentni zakoni u Japanu koji popisuju sadržaje u udžbenicima, mahom revizionistički i apologetski prema imperijalizmu, ili notorni francuski zakon o ‘pozitivnim vrednostima kolonijalizma’.

Liberalno orijentisani istoričari ne žele da govore o pravom stanju antifašističkog duha Evrope, delom jer se nekritički odnose prema dominantnim naučnim trendovima i interpretacijama, delom zbog hroničnog nedostatka intelektualnog poštenja, ili jednostavno iz straha od konzervativnih i tradicionalno antimodernističkih strujanja unutar balkanskih nacionalizama. Zbog toga se Evropa poima kao ideal i kao integracioni faktor koji može da apsorbuje sve vrste ekstremizama, pa i kao okvir u sklopu kojeg se može demokratski baštiniti nasleđe antifašizma, koje je ugroženo. Međutim, antifašizam Evrope i takozvanog demokratskog sveta je protokolarna moralistička laž, a poduprta patronizirajućim i paternalističkim upiranjem prstom u naša revizionistička zastranjivanja dobija na dodatnom licemerju. Narodi bivše Jugoslavije su se oslobodili od evropskog imperijalizma, ali i od evropskog fašizma, pre svega sopstvenim, autohtonim snagama i pokretima. Stoga ne trebaju južnoslovenski narodi od Evrope da uče što je to antifašizam, za promenu, Evropa bi to trebala da uči od njih. Ali da bi se to desilo, treba se uvek iznova izboriti za očuvanje autentičnog antifašističkog nasleđa u bivšoj Jugoslaviji, koje će stalno biti ugroženo od lokalnih revizionizama.