Mladi filozof Vladimir Milenković primarno se bavi teorijom ideologije, epistemologijom i marksističkom estetikom. Objavio je nekoliko radova s fokusom na historijsku avangardu, a zajedno s Unom Popović i Milošem Miladinovim uredio je zbornik "Umetnost i kultura" (2021.) koji je nastao na temelju radova sa godišnjeg skupa Omladinske sekcije Estetičkog društva Srbije. Napisao je i tekst o postpetooktobarskoj desnici u Srbiji. Ovaj razgovor vodili smo na tragu njegovog rada "Materijalistička kritika građanske jugonostalgije", koji je ljetos objavljen na portalu Slobodni filozofski.
Kako je srednjoklasna jugonostalgija preuzela primat u pozitivnoj idealizaciji Jugoslavije?
Tvrdnja da je jugonostalgija danas primarno sentiment srednje klase upućuje na to da idealizacija socijalističke Jugoslavije ne mora da bude uvezana sa socijalističkom politikom. Dok je radnička klasa lišena svoje materijalne baze u procesu postsocijalističke deindustrijalizacije, atomizirana i bez političke reprezentacije interesa, građanska klasa kooptirala je ideju socijalističke Jugoslavije koja je ispražnjena od socijalističkog sadržaja. "Jugoslovenstvo" građanske klase zapravo je izraz resantimana spram rezultata kapitalističke transformacije društva, odnosno reakcija spram nesigurnog položaja te klase u uslovima kapitalističke (polu)periferije.
Ekonomsko blagostanje, međunarodni ugled, snažne javne institucije školstva i zdravstva, vertikalna društvena pokretljivost uz jedan "meritokratski" princip, koje se u ovoj vizuri pripisuju Jugoslaviji, zapravo predstavljaju vrednosti koje je ta klasa očekivala da će biti ostvareni političkom pluralizacijom i tržišnom transformacijom. Umesto toga, dobila je konstantnu pretnju pred prelaskom u redove radničke klase ili ekonomske imigracije. Budući da je ostvarenje tih vrednosti zaprečeno u konkretnim istorijskim uslovima postjugoslovenskog prostora, one se izmeštaju u idealizovanu prošlost Jugoslavije, a sama Jugoslavija se reinterpretira ne kao socijalistički, nego kao građansko-modernizacijski projekat čiji je istinski smisao bila izgradnja i jačanje srednje klase kao glavnog oslonca društvene stabilnosti i prosperiteta.
Motivi u kojima se Jugoslavija slika nemaju veze sa bilo kakvim socijalističkim i demokratskim tekovinama, već isključivo malograđanskim predstavama o hedonizmu, a ideja bratstva i jedinstva služi da bi se potvrdio građanski kospomopolitski identitet
Koji je period u centru te imaginacije i što ga karakterizira?
U centru te građanske jugonostalgije je period od kraja šezdesetih do polovine osamdesetih godina, pri čemu se zaboravlja period posleratne obnove četrdesetih, ili period najdinamičnijeg privrednog razvoja i implementacije ideje samoupravljanja pedesetih. To je sećanje selektivno, jer odgovara ideološkoj identifikaciji srednje klase. Jugonostalgičarska fiksacija je parcijalna, jer ako se jugoslovensko socijalističko iskustvo uzme kao celina, ta celina nedvosmisleno upućuje na pokušaj uspostavljanja samoupravnog socijalizma. U skladu sa marksističkim razumevanjem uloge države u revolucionarnoj transformaciji društva, samoupravni socijalizam je trebalo da bude put u postepeno "odumiranje" države, pri čemu bi se administrirani državni organi upravljanja postepeno smenjivali udruženim organizacijama radničkog samoupravljanja.
Dakle, vođena i postepena demokratizacija svih aspekata društvenog života, zasnovana na klasnom kompromisu između partijske avangarde (birokratskog sloja) i širokih radničkih slojeva, koja bi trebala da rezultira ukidanjem klasnih razlika, odnosno ostvarenom komunizmu. Međutim, upravo nakon 1965. dolazi do produbljivanja krize samoupravljanja u Jugoslaviji, pri čemu uz deklarativnu odanost idejama samoupravljanja, vladajuća klasa zapravo otvara vrata sve većem prodiranju tržišnih mehanizama sa ciljem integracije Jugoslavije u međunarodnu podelu rada koja je viđena kao put prevazilaženja teškoća sistema u daljem rastu. Privredna reforma iz 1964/65. predstavlja zaokret ka tržišnoj ekonomiji, pa dolazi do obnove bankarskog sistema, preorijentacije prema izvoznoj politici, ukidanja carinskog protekcionizma, jačanja trgovinskog kapitala. Kapital se dakle delimično osamostaljuje od neposrednog birokratskog planiranja i dolazi do uspostavljanja jednog nestabilnog hibridnog sistema "tržišnog socijalizma".
Što postaje predmetom nostalgije?
Taj sistem "tržišnog socijalizma" donosi prodor konzumerističke kulture, koji se u takvoj jugonostalgiji identifikuje sa slikom obilja i bezbrižnog života. Međutim, teza koju želim da iznesem nije da je srednjeklasna jugonostalgija naprosto nostalgija za nekim zbirom konkretnih fenomena iz jugoslovenske istorije, već da je centralni predmet građanske jugonostalgije imaginacija postsocijalističke tranzicije, bez protivrečnosti koje sa sobom donosi restauracija kapitalizma, dakle bez periferizacije, deindustrijalizacije, opšteg siromašenja i produbljivanja socijalnih razlika, i u našem konkretnom slučaju rata. Drugim rečima, imaginacija prema kojoj je "Skandinavija na Balkanu" bila nadohvat ruke, ali je izgubljena, jer je u nekom trenutku elita izabrala put nacionalističkog podilaženja masama, umesto kultivisanja građanskih vrednosti srednje klase. Upravo zato se u centru te imaginacije nalazi istorijski period početka prodiranja tržišnih odnosa u jugoslovensko socijalističko društvo, koji je apstrahovan od protivrečnosti i nestabilnosti sistema koje je tržišna liberalizacija generisala.
Jugoslavija i Evropska unija
U tekstu za ilustraciju navodite izjavu glumice Mirjane Karanović o njenom jugoslavenskom identitetu. Zašto ste odabrali baš njezinu izjavu?
Izjava Mirjane Karanović sama po sebi ne donosi ništa novo, nego ilustruje tezu o liberalnom karakteru jugonostalgije srednje klase, koji je ispražnjen od bilo kakvog socijalističkog sadržaja. Uživajući u udobnosti privilegija koja ta klasna pozicija pruža, bivajući lišena odgovornosti da se legitimiše postojeće stanje, moguće je zauzeti poziciju "lepe duše", da upotrebim Hegelov termin. Tek se s obzirom na tu poziciju moguće zauzimati za "više vrednosti" koje nisu ostvarene u tom društvu, ali bez realne namere da to društvo menja, nego zbog potvrđivanja sebe u ulozi "istinske elite" kroz identifikaciju sa tim vrednostima.
To je dakle deklarativni iskorak protiv nepravdi sveta koji ostaje u okvirima subjektivnog samopotrđivanja i služi da se ujedno distancira od "neprosvećenih narodnih masa" i od "korumpirane vlasti". Kao "lepoj duša" koja se postavlja iznad realnih društvenih uslova posttranzicionog "varvarstva", ideja Jugoslavije postaje izbeglištvo u fiktivnu izgubljenu domovinu. To određuje i motive u kojima se Jugoslavija slika. Oni nemaju veze sa bilo kakvim socijalističkim i demokratskim tekovinama, već isključivo malograđanskim predstavama o hedonizmu, izobiljem turističke i kulturne ponude. Konačno, ideja bratstva i jedinstva služi da bi se potvrdio taj građanski kospomopolitski identitet, koji transcendira provincijalizam nacionalnih identiteta.
Između socijalističke Jugoslavije i Evropske unije ne može postojati nikakva zbiljska paralela. Međutim, to je poređenje ideološki prijemčivo, jer udara na žice ideološke imaginacije nekog "boljeg" kapitalizma koji je bio nadohvat ruke, ali se nikada nije ostvario
Što mislite o usporedbi Jugoslavije s Evropskom unijom?
Poređenje Jugoslavije sa Evropskom unijom, koje pominjem u tekstu o kojem razgovaramo, napravila je dramaturškinja Milena Bogavac, i navodim ga kao nonsens u koji ta liberalna jugonostalgija zapada. Između socijalističke Jugoslavije i Evropske unije ne može postojati nikakva zbiljska paralela. Međutim, to poređenje je ideološki prijemčivo, jer udara na žice ideološke imaginacije nekog "boljeg" kapitalizma koji je nekad bio nadohvat ruke, ali se nikada nije ostvario. Čest refren koji čujemo iz tog tabora jeste da nije došlo do čistke srpskih liberala 1972. na čelu sa Markom Nikezićem, ne bi došlo do rasta međunacionalnih tenzija i Jugoslavija bi mirno prošla proces kapitalističke transformacije i integracije u "porodicu evropskih država". Slične tvrdnje možemo da čujemo i o kasnijem neuspehu reformi Ante Markovića.
Historičarka Latinka Perović imala je koncept "dominantne" i "neželjene" elite. Taj koncept ima nastavljače u nekih mlađih historičara...
Naravno, istoričarka Dubravka Stojanović ocenjuje delo Latinke Perović u kojem izlaže te koncepte kao "krunu višedecenijskog rada srpske istoričarke", a u samom tekstu kao ilustraciju uzimam tvrdnje istoričara Milivoja Bešlina. Rekao bih da Latinka Perović u delu "Dominantna i neželjena elita" eksplicira i kristališe ideološke pretpostavke koje stoje iza liberalne interpretacije jugoslovenske i srpske istorije, a sjajnu kritiku toga pruža Mira Bogdanović. Istorijski proces se tu, naime, svodi na borbu dva dominantna principa, pri čemu je jedan antimoderan, kolektivistički, ekspanzivan, dok je drugi modernizacijski, građanski, razvojan. Pritom su društveni agensi samo te elite, dok široke mase samo pasivno gravitiraju prema tom "kolektivističkom" principu, čineći jednu elitu "dominantnom", a drugu "neželjenom". U suštini, to nije ništa drugo do elaboracija ideologema o tzv. prvoj i drugoj Srbiji, koja je podignuta na nivo istorijskog principa.
Prodor kapitala
Koji su prema toj interpretaciji bili najvažniji događaji koji su zapečatili sudbinu Jugoslavije?
Prema toj interpretaciji presudni momenati jugoslovenske istorije odigrali su se početkom sedamdesetih godina, a to su bili gušenje MASPOK-a u Hrvatskoj 1971. i smena rukovodstva SK Srbije 1972. na čelu sa Markom Nikezićem, odnosno "čistka srpskih liberala". Prema rečima istoričara Milivoja Bešlina, to je onemogućilo da se republički konflikti razreše na demokratski način, i u konačnici je vodilo rastu nacionalističkih tenzija i nasilnom raspadu Jugoslavije. Ono što takva interpretacija ispušta iz vida, zbog objektivnih ograničenja svoje idealističke pozicije, jeste da je uspon hrvatskog i srpskog rukovodstva bio simptom uznapredovalih protivrečnosti jugoslovenskog društva, a ne njihovo moguće razrešenje.
Naime, nakon privrednih reformi iz sredine šezdesetih godina tržište kapitala sve je više određivalo uslove proizvodnje i reprodukcije čitavog privrednog sistema, odnosno prelaz na tržišni socijalizam, dok su sa druge strane institucije samoupravljanja, radnički saveti, kočili fleksibilnost tržišta radne snage, odnosno sprečavali da tržište diktira zapošljavanje i otpuštanje u preduzećima. Sa rastućom koncentracijom kapitala u bankarskom i trgovinskom sektoru, na scenu stupa nova tehnomenadžerska klasa, koja je zainteresovana za dalju marginalizaciju samoupravljanja i tržišnu liberalizaciju. Budući da je privredni sistem Jugoslavije bio fragmentiran po republikama, ova klasa koncentriše svoj uticaj na republička rukovodstva. Upravo rukovodstva Savke Dabčević-Kučar i Mike Tripala u Hrvatskoj, odnosno Marka Nikezića u Srbiji zastupaju interese te nove klase. Prodor kapitala bio je centrifugalna sila koja je produbljivala jaz među republikama, a ne put ka njihovom razrešenju.
Je li takva interpretacija idealistička?
Jeste jer kao agense istorijskih promena uzima apstraktne ideje. Ako se dotaknemo pomenute koncepcije Latinke Perović u pitanju je sukob dva apstraktna principa "modernosti" i "antimodernosti", "individualizma" i "kolektivizma", koji se u istoriji pojavljuju kao različiti akteri. Tako se propast Jugoslavije tumači kroz kontinuitet gušenja liberalnih ideja od strane centralističkih snaga, da bi taj "konzervativni" princip konačno ispoljio svoje destruktivno nacionalističko lice na samom kraju jugoslovenske istorije.
Toj "aksiološkoj" postavci potrebno je suprotstaviti materijalistički pristup. U čemu se on sastoji?
Materijalistički pristup kao agense društvenog kretanja uzima klase, koje su strukturno određene svojim mestom u načinu proizvodnje i reprodukcije određene društvene formacije. Međutim, prema grčko-francuskom sociologu Nikosu Pulancasu, klase ne postoje kao dovršeni entiteti koji stupaju u neke odnose, već su uvek međusobno suprotstavljene u klasnoj borbi. Klasna borba se uvek dešava u konkretnoj, istorijski specifičnoj situaciji unutar koje sukobljene klase zauzimaju različite sukobljene pozicije. Ideološka borba, kao vid klasne borbe, može se razumeti tek s obzirom na klasne pozicije aktera. Da bismo razumeli određene idejne sukobe, nećemo dakle postulirati vrednosne principe, već kritički razmotriti klasne pozicije koje stoje iza njih. Tako materijalistički metod može da prodre iza manifestnog oblika političkih borbi do realnih društvenih procesa koji tu borbu oblikuju.
Historizirajte ukratko procese u samoupravljanju i strukturi partije.
Nakon pobede u NOB-u, u prvom periodu obnove i izgradnje, preuzima se i primenjuje staljinističko shvatanje prema kome višak vrednosti izvučen iz rada treba da bude investiran u rapidnu industrijalizaciju. Alokacija tog viška dešava se u skladu sa planom, a to sve administrira birokratizovana partijska avangarda koja postaje nova vladajuća klasa. Ideološka kohesija obezbeđuje se na bazi klasnog kompromisa između partijske avangarde i širokih narodnih masa. Vladajuća klasa je nakon sukoba sa SSSR-om morala da pronađe nove načine legitimacije i uspostavljanja tog klasnog kompromisa, a pronalazi je u koncepciji samoupravnog kapitalizma. Samoupravljanje je trebalo da služi kao demokratski vid samoograničavanja vladajuće klase, na račun radničke participacije. Međutim, taj vid klasnog kompromisa opet odlikuje neravnoteža društvenoj moći, pa se socijalističko samoupravljanje nalazi na putu protivrečnog razvoja.
Konačno, od tog klasnog kompromisa radničke klase postepeno se odustaje od sredine šezdesetih, i sve veću društvenu moć za sebe pribira nova tehnomenadžerska klasa koja nastaje u susretu partijske elite sa zahtevima tržišta za "profesionalizacijom" privrednog upravljanja. Prodorom tržišnih sila, klasni i klasno-frakcijski interesi više nisu mogli da se na uspešan način posreduju i sistem upada u niz političkih i ekonomskih kriza. Poslednje dve decenije socijalističke Jugoslavije predstavljaju pokušaje stabilizacije sistema, kroz rešenja Zakona o udruženom radu, koji je predviđao posredovanje partikularizovanih interesa kroz samoupravno sporazumevanje i društveno dogovaranje. Međutim, zbiljski rezultat nije bilo razbijanje monopola, već samo dalja regionalizacija ekonomije po republikama i rebirokratizacija u odlučivanju, odnosno marginalizacija samoupravljanja.
