Profesor arhitekture na Univerzitetu u Floridi i doktor znanosti Vladimir Kulić zajedno je s Martinom Stierlijem, glavnim kustosom Odjela za arhitekturu i dizajn njujorškog Muzeja moderne umjetnosti, autor izložbe ‘Betonska utopija: Arhitektura u Jugoslaviji 1948.-1980.’ koja će u MoMA-i biti otvorena 15. srpnja. Riječ je o velikoj i značajnoj izložbi koja reafirmira, ali i pokazuje svu kompleksnost jugoslavenske arhitekture u jednom od najznačajnijih svjetskih muzeja.
Jugoslavija je pedesetih godina naglavce obrnula estetiku hladnog rata, koristeći za svoje reprezentacijske potrebe visoki modernizam, koji je Zapad u to doba svojatao kao navodno prirodnu estetiku liberalnog kapitalizma
Često se o govori o umjetničkoj vrijednosti arhitekture, no koja bi za vas kao povjesničara arhitekture bila političko-društvena važnost arhitektonske baštine iz perioda Jugoslavije?
Kao istoričar konstitutivno sam nesposoban da odvojim umetnički od političko-društvenog značaja arhitekture. Mislim da je besmislen i štetan recentni trend u digitalnim medijima usled kojeg se na jugoslovenske spomenike gleda kao na ‘čistu formu’ ispražnjenu od društvenog značenja. To ne znači da arhitekturu treba čitati kao puku refleksiju ili reprezentaciju društvenih odnosa. Naprotiv, arhitekti uvek imaju određenu dozu slobode da oblikuju te odnose, čak i kada moraju slediti vrlo striktne zahteve klijenata. No ne verujem ni da se arhitektura ikada može isprazniti od politike, jer svi takvi pokušaji na kraju, svesno ili nesvesno, ostaju politički. Kada govorimo o arhitekturi kao umetnosti, obično mislimo na njenu reprezentacijsku funkciju i šta nam ona ‘govori’. No možda je još važnije šta nam arhitektura ‘radi’: kako nas organizuje, šta nam omogućava, kako nas sputava. I šta mi radimo njoj: ko je i kako gradi i koristi, pod kojim uslovima, s kojim sredstvima. Iz te perspektive možemo reći da su arhitekti u socijalističkoj Jugoslaviji osvojili široko polje slobode, ne samo u smislu estetike i reprezentacijskih strategija, već i u oblikovanju upotrebljivog prostora. Ovo što govorim u direktnoj je suprotnosti s tezom o totalitarnosti jugoslovenskog socijalizma, po kojoj su ‘pravi’ kreatori prostora bili političari, dok su arhitekti bili samo podređeni izvršioci naredbi. To nije bilo tako: razvijene su čitave mikrokulture oblikovanja prostora, recimo masovnog socijalnog stanovanja ili institucija obrazovanja. Tragovi nekih od tih mikrokultura još uvek se održavaju u okvirima arhitektonske profesije, pa su postali čak i objekt luksuzne komodifikacije. Mislim na neke od novih hotela na Jadranu koji se direktno referiraju na hotele iz doba socijalizma. S druge strane, neke od tih mikrokultura netragom su nestale. Kada gledate tlocrte stanova novih beogradskih naselja, koje je često gotovo nemoguće namestiti usled loše organizacije, vi ne možete verovati da su oni nastali u istom gradu u kome je projektovanje stanova bilo dovedeno gotovo do nivoa umetnosti. Ali s obzirom na to da se u ovom trenutku u samom središtu Beograda razvija čitav jedan novi deo grada za koji niko ne zna ko ga je projektovao, to što se na periferiji grade loši stanovi još je najmanji problem.
Arhitektura i nesvrstanost
Kako na arhitektonske prakse na prostoru nekadašnje Jugoslavije gledate danas, kada više ne postoji blokovska podjela svijeta u kojoj je arhitektura imala značajnu političku funkciju i kada se ona umjesto društvu podređuje privatnom interesu i profitu? O politici nesvrstanih i geopolitici trenutno pišete knjigu?
Koristim arhitekturu kao povećalo za čitanje danas gotovo mitske pozicije Jugoslavije u Pokretu nesvrstanih, kao jednom alternativnom modelu globalizacije, zasnovanom na ravnopravnosti i solidarnosti umesto na kolonijalnoj eksploataciji. Arhitektura je u tome imala difuznu, ali vrlo važnu ulogu. Jedna forma ‘nesvrstanosti’ se kroz arhitekturu može čitati čak i u periodu najintenzivnije svrstanosti Jugoslavije tokom prvih poratnih godina, kada su neki od politički najuticajnijih arhitekata aktivno pokušavali da redefinišu socrealizam, odbacujući estetiku koja je dolazila iz Sovjetskog Saveza. Jugoslavija je pedesetih godina naglavce obrnula estetiku hladnog rata, koristeći za svoje reprezentacijske potrebe visoki modernizam, koji je Zapad u to doba svojatao kao navodno prirodnu estetiku liberalnog kapitalizma. Zanimljiv obrat dogodio se početkom šezdesetih godina, upravo u vreme kada počinje intenzivni angažman Jugoslavije u Pokretu nesvrstanosti: teritorija Jugoslavije tada postaje mesto susreta podeljenog sveta, a arhitektura postaje objekt sve intenzivnije ekonomske razmene sa zemljama takozvanog trećeg sveta. Tada počinje da se gradi turistička infrastruktura na Jadranu otvorena prema posetiteljima i iz Zapadne i iz Istočne Evrope, a javljaju se i prvi veliki projekti jugoslovenskih građevinskih kompanija u Africi i Aziji. I jedna i druga sfera će se sedamdesetih godina razviti do neslućenih razmera. No prekretnicu je simbolički možda najbolje najavila rekonstrukcija Skoplja posle zemljotresa 1963. godine, koja se odvijala pod pokroviteljstvom Ujedinjenih naroda i u kojoj su učestvovali urbanisti i arhitekti iz oba hladnoratovska bloka. Najpoznatiji od njih je bio japanski arhitekt Kenzo Tange, autor plana centralne zone grada. Skoplje je posle zemljotresa došlo u žižu svetske pažnje, a u arhitektonskom smislu postalo je jedan od globalnih centara tzv. brutalističke arhitekture, koja je ubrzo potom izgubila na popularnosti, ali danas doživljava renesansu. Ono što se poslednjih godina dogodilo sa Skopljem – njegova naivna i nasilna ‘nacionalizacija’ – samo je najbizarniji simptom geopolitičke periferijalizacije čitavog regiona.
Ono što se poslednjih godina dogodilo sa Skopljem – njegova naivna i nasilna ‘nacionalizacija’ – samo je najbizarniji simptom geopolitičke periferijalizacije čitavog regiona
Koji su vaši favoriti među jugoslavenskim arhitektima?
Kada se osvrnem unatrag, čini mi se da je potpuno transparentno ko su moji favoriti. Najviše sam pisao o Vjenceslavu Richteru i Bogdanu Bogdanoviću, koji su po mom mišljenju među nekolicinom najcelovitijih ličnosti jugoslovenske arhitekture. Oni su ostvarili vrlo jasne vizije ne samo arhitekture, već i društva, povezujući različite sfere i prakse: arhitekturu, umetnost, teoretski rad, pedagogiju. Pritom je fascinantno do koje mere su se obojica ugradili u ideološke temelje socijalističke Jugoslavije, a da su istovremeno uspeli osigurati sebi prostor kreativne slobode. Kroz svoje izložbene paviljone Richter je zaslužan za najupečatljivije reprezentacije samoupravljanja u inostranstvu. Bogdanovićev spomenički opus je na sličan način učestvovao u formiranju kolektivne memorije. Takav eksplicitan angažman nije slučajan, jer su i Bogdanović i Richter, uprkos međusobnim velikim estetskim razlikama, plod iste struje levičarske misli koja se još u predratnoj Jugoslaviji zalagala protiv staljinističkog sužavanja polja kulturnog delovanja. Oni su možda najbolji primer da arhitektura ne mora biti puka refleksija društvenih odnosa, već da ona temeljno učestvuje u njihovom formulisanju.
Dosta sam pisao i o Edvardu Ravnikaru, koji je takođe fascinantna ličnost: Plečnikov najuspešniji student i veliki sintetizator arhitektonskih ideja čije su razmere pedagoškog uticaja u Sloveniji gotovo neverovatne. U Bosni je Juraj Neidhardt ponudio još jednu vrlo snažnu viziju moderne arhitekture, u ovom slučaju izvedene iz vernakularnog nasleđa. Njegova knjiga ‘Arhitektura Bosne i put u suvremeno’, koju je napisao u saradnji sa slovenskim arhitektom Dušanom Grabrijanom, po mom mišljenju jedna je od velikih knjiga međunarodne moderne arhitekture, iako se o njoj vrlo malo zna izvan regiona. Nije nimalo čudno da je za nju predgovor napisao ni manje ni više nego Le Corbusier, Neidhardtov svojevremeni mentor. Bilo je, naravno, i puno nadahnutih praktičara, možda previše da ih pominjem pojedinačno. Radije bih pomenuo neka od internacionalno relevantnih remek-dela: Bijelu džamiju u Visokom, stadion Poljud, Muzej savremene umetnosti i Generalštab u Beogradu, Split 3, zgradu Makedonske opere i baleta i druge ikone skopskog brutalizma.
Heterogenost kao kvalitet
Zašto se danas iznova vraćamo razdoblju jugoslavenskog modernizma, je li to zbog njegove masovne kulturne proizvodnje i distribucijskih odnosa? Kako se uspijevala pomiriti sva heterogenost autora i stilova unutar jugoslavenske arhitekture?
Ne znam da li je iko uopšte pokušao pomiriti tu heterogenost, naprotiv. Ono što je s distance možda najjači utisak o arhitekturi Jugoslavije jeste raznovrsnost pristupa koji su se razvili u okviru istog političkog sistema. S jedne strane, to je bio plod nasleđene istorijske heterogenosti, ‘mozaika kultura’ koji su vodeće figure u kulturi usvojile kao jednu od glavnih značajki jugoslovenskog kulturnog prostora. S druge strane, to je bio rezultat federalizacije zemlje, koja je poticala osnivanje i razvoj republičkih institucija, pa su tako sve jugoslovenske republike tokom perioda socijalizma, osim Crne Gore, dobile manje-više jasno profilisane škole arhitekture. U takvim uslovima niko nije ni pokušao formulisati nekakav jedinstveni ‘jugoslovenski stil’, što je onemogućilo pojednostavljeni branding u inostranstvu, a i za potrebe samopercepcije. No slučajevi uspešnog brandinga nacionalnih arhitektura ionako su gotovo neizbežno manipulacije koje tendenciozno isključuju sve ono što se ne uklapa u apriori postavljenu viziju, pa su tako trebale decenije da jedna fascinantna figura poput brazilske arhitektice Line Bo Bardi izađe iz senke stereotipnog brazilskog modernizma. Utoliko je heterogenost Jugoslavije s današnjih pozicija kvalitet, pre nego nedostatak. To sve, naravno, ne znači da nije bilo ‘jugoslovenske arhitekture’, ako pod time podrazumevamo zajednički kulturni prostor i institucije. Organizacija federalnih konkursa doprinela je vrlo intenzivnoj cirkulaciji ideja i praksi, pa su se tako pojedini arhitekti praktično specijalizirali za određene programe koje su gradili širom zemlje: recimo, sarajevski arhitekt Živorad Janković, pionir onoga što danas zovemo mixed use kroz projekte višenamenskih sportskih centara u Sarajevu, Prištini, Splitu i Novom Sadu, ili slovenski arhitekt Marko Mušič, koji je sagradio nekoliko izvanrednih ‘domova revolucije’ u Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini, zanimljivi su hibridi komemorativnih, javnih i kulturnih funkcija. Bez okvira Jugoslavije ne bi bilo ni tih ni nekih drugih vrhunskih dostignuća – od Richterovih paviljona i dobrog dela Bogdanovićevog opusa, do Splita 3 ili prištinske biblioteke. Ne razumem često ponavljanu frazu da jugoslovenska arhitektura nije postojala.
Poznato je da je Tatjana Neidhardt, kći Jurja Neidhardta, uspjela preko zaraćenih strana iznijeti jedan dio arhiva svoga oca? Koliko je arhiva do danas nestalo i uništeno?
Tokom dvogodišnjeg istraživanja za izložbu u New Yorku za mene je bio najemotivniji trenutak kada nam je Tatjana Neidhardt pokazala šta je uspela sačuvati od neprocenjive zaostavštine svog oca. Dobro sam znao Neidhardtove crteže iz knjige ‘Arhitektura Bosne’, ali sam verovao da su originali uništeni tokom opsade Sarajeva. Videti ih uživo bilo je gotovo kao da sretnete osobu za koju ste mislili da je odavno nema – emotivni šok. No to je bila jedna od priča sa relativno sretnim ishodom; puno je više slučajeva uništenih arhiva, što je jedna manje očita tragedija koja se dešavala u senci razaranja građevina. Što je najgore, ona se još uvek dešava. Neke arhive nestale su u ratnim dejstvima, ali mnogo opsežnija devastacija dogodila se tokom tranzicijske privatizacije, kada su novi vlasnici, koji su po pravilu došli do firmi budzašto, poslali njihove arhive na đubrišta. Situacija nije posvuda podjednako crna: Muzej za arhitekturu i oblikovanje u Ljubljani sistematski i vrlo profesionalno gradi svoju kolekciju. I u Zagrebu postoje relevantne kolekcije, mada uslovi nisu uvek idealni. U preostalim državama naslednicama situacija je mnogo teža, jer ne samo da političke elite nemaju svest o potrebi čuvanja arhitektonskih arhiva, već su često otvoreno neprijateljski nastrojene čak i prema onome što je izgrađeno. Skoplje je tu najočitiji, mada ne i jedini primer. No upravo u takvim uslovima javljaju se nove vrste aktivističke prakse, jedne vrste samonikle ‘eksperimentalne zaštite’ kao otpora hotimičnom brisanju prošlosti. Recimo, skopske kolege Ana Ivanovska Deskova, Vladimir Deskov i Jovan Ivanovski uspeli su sakupiti jednu fantastičnu kolekciju doslovno odbačenih artefakata i kroz seriju izložbi i publikacija održati svest o značaju modernističke arhitekture Skoplja upravo u vreme kada je ona doživljavala najgoru devastaciju. Takvih slučajeva ima i drugde – recimo aktuelni aktivistički napori da se sačuva sarajevska Skenderija. Nadam se da će izložba u MoMA-i doprineti da se makar donekle promeni i oficijelni odnos prema arhitektonskom nasleđu Jugoslavije.
