Nijedna država, nijedan sistem,

nijedna partija, ne može

čoveka učiniti srećnim.

                   Edvard Kardelj

Šta da se radi danas, kada smo već duboko zakoračili u 21. stoleće, a na horizontu ne vidimo izlaz iz kapitalističke pećine? Današnja nam "levica" na to pitanje često nudi formule jednog novog, demokratskog, socijalizma. Osnovni problem je u tome što se tim formulama prejudicira jedna određena objektivna forma (demokratsko-socijalističke) Države, čime se neka buduća politika unapred stavlja pod ingerenciju tog objekta i tog cilja. Stapanje forme (Države) i subjektivnosti (građanina) predstavlja jednu od ključnih karakteristika buržoaske politike i teško je pretpostaviti da bi se taj oblik fuzije mogao prevazići pukom primopredajom njenog "nosioca" (od građanina ka radniku). Uostalom, iskustva sa konceptima demokratskog socijalizma, od onih iz 19. veka o kojem su pisali i od njega se distancirali Marks i Engels, preko bernštajnovskog evolucijskog socijalizma sa početka 20. veka, sve do evrokomunističkih stremljenja iz 1970-ih i 1980-ih godina, vraćaju nas pravo u prošlost bez budućnosti. Zato je još jednom nužno vratiti se iskustvu koje je donela Jugoslovenska revolucija, a čiji nam se komunistički principi danas pojavljuju u formi predbudućeg vremena – u najmanju ruku, kao orijentiri koje nijedna nova politika, koja traga za izlaskom iz kapitalizma, ne može zanemariti.

 

Teza br. 1

Jugoslovenskog socijalističkog samoupravljanja nikada ne bi bilo bez subjektivne sile, koja samoupravljanju, kao skupu konkretnih političko-ekonomskih formi, prethodi i koja ga zatim postavlja na dnevni red istorije.

Taj se subjektivni preduslov rađa najpre u vidu jednog masovnog i oružanog pokreta, pokreta jugoslovenskih partizana pod imenom Narodnooslobodilačke borbe (NOB, 1941-1945). Primetimo da su određeni oblici samoupravljanja bili inherentni NOB-u. Partizanska borba i lokalna organizacija na oslobođenim teritorijama vođene su u uslovima otežane komunikacije, u rascepkanoj i okupiranoj zemlji, što je iziskivalo razvoj decentralizovane organizacije, gde su vojne jedinice, kao i narodnooslobodilački odbori, pokrajinski komiteti i antifašistička zemaljska veća, delovali uglavnom samostalno i autonomno.

Ako je nešto obećano od strane jugoslovenskih komunista, onda je to bilo obećanje borbe za izgradnju novog. Tim sloganom je aprila 1941. KPJ pozvala narod na ustanak protiv okupatora, "jer će se iz ovog krvavog imperijalističkog pokolja roditi novi svet"

Dve osnovne komponentne karakterišu taj revolucionarni subjektivitet. Prvo, radi se o jednom potpuno novom vidu kolektivne egzistencije. Ta se subjektivnost rađa u negativnom odnosu spram datosti okupacije i eksploatacije, u antifašizmu, antiimperijalizmu i antikapitalizmu, ali i u porivu za kreacijom novih političkih formi. I upravo se ovde nalazi ključna tačka: subjektivnost koja jedina nosi u sebi potencijal stalnog koračanja unapred, jeste subjektivnost koja napreduje negativno, koja cepa i razdeljuje postojeće stanje. Stoga polazna tačka jugoslovenske revolucionarne subjektivnosti, tj. njene politike emancipacije, nije društvo, ni društvenost, niti je to zajedničko ili opšte dobro, oko koje se ona organizuje. Naprotiv, radi se o subjektivnosti kao procesu (subjektivnost je uvek proces, a ne identitet) dijalektičkog oslobođenja od svih oblika determinacije: perspektivi jedne politike koja je samo u onom smislu opšta, univerzalna ili, ako hoćemo, društvena, u kom je istovremeno i klasna, što će reći partikularna, partizanska i posebna. Ovde nije reč o politici koja izvire iz društvene veze (tzv. društvenog ugovora), već, upravo suprotno, iz uvida u nemogućnost društvene veze. Prema Marksu, proletarijat je sâmo ime te nemogućnosti. Nemogućnosti da se buržoasko društvo ustanovi u svom organskom jedinstvu, bilo na bazi formalne jednakosti svih pred zakonom, bilo kao skup članova jedne nacionalne ili kulturne zajednice. "Radnici nemaju otadžbine", kaže "Komunistički manifest", jer oni ne pripadaju univerzalnosti građanskog društva i države – proleteri su figura nepripadanja i cepanja tog društva na dve nepomirljive klase.

Drugo, sa NOB-om klasna politika u Jugoslaviji dobija novi subjektivni impuls, jer ta subjektivnost sada postaje samoodređujuća sila. Što će reći, sila koja autonomno gospodari situacijom i zacrtava vlastite koordinate ka ostvarivanju socijalističke revolucije, bez podele moći i vlasti.

 

Teza br. 2

Raskid sa Staljinom i staljinizmom u Jugoslaviji, te uvođenje samoupravljanja, proizilazi iz osnovnih principa marksističkog poimanja politike, i posledično ih ne smemo shvatiti u terminima liberalizacije, vesternizacije ili decentralizacije.

Krajem 1980-ih socijalističku Jugoslaviju potresa serija državnih udara, ka refeudalizaciji republika, nacionalnom ograđivanju poseda, centralizaciji moći i vlasništva u rukama manjine, pretvarajući radnike iz motora progresa u fizička bića, fizikalce

Najpre, samoupravljanje odgovara temeljnom zahtevu marksizma za separacijom Partije od Države, o aktu odvajanja Partije od državnog administriranja, aktu kojim se jača subjektivna veza vodeće partije proletarijata i masa. Shodno tom principu, akt inicijacije radničkog samoupravljanja, kao akt likvidacije državnog upravljanja ekonomijom, i kao akt likvidacije državne svojine, jeste akt odumiranja države, što znači akt ukidanja posrednika između vršilaca vlasti i vlasti radničke klase same. Jugoslovenski komunisti su dobro znali da socijalizam nije nikakva univerzalna demokratska država koja brani opšti interes, već da je ona upravo jedna diktatura (proletarijata) u smislu da klasna subjektivnosti i istorijska događajnost iz koje se ona rađa, prethodi i prevazilazi sve konkretne forme njene vlastite organizacije. Ma kako to neobično zvučalo, "diktatura" postaje oznaka odlučnosti da se izađe u susret nepredvidivosti koju istorija donosi.

Dok "odumiranje države" znači postepeno ukidanje svih oblika medijacije između rada i kapitala, "diktatura proletarijata" ukazuje da je samo jedan ispravan put subjektivacije ka tome moguć, put rascepa i istrajavanja na protivrečnosti između politike i njenih formi, kao i istrajavanju na nužnoj kontingenciji novog. Diktatura proletarijata stoga nije ono što konzervira postojeće, ona "nije apsolutizam državnog aparata" (Kardelj), već nešto što gura napred, i ne želi da se zaustavi.

 

Teza br. 3

Socijalistička država (uključujući i onu samoupravnog oblika) ne može biti univerzalni garant jednakosti i blagostanja svih. Ne samo da je svaka Država partijska, ili partijna, dakle, klasna Država – pa je isto tako partijna i ona u socijalizmu – već je upravo realni pokret emancipacije u onoj meri realan koliko je u stanju da uspostavlja i kreira vlastita merila i principe, autonomno i slobodno u odnosu na spoljašnje nužnosti, tj. izvan Države, a ta merila i principi su nemerljivi.

Logos komunističkog delovanja, te konzistencija tog delovanja, ne zavisi od nekakvih spoljašnjih, objektivno datih standarda. Ako je nešto obećano od strane jugoslovenskih komunista, onda je to bilo obećanje borbe za izgradnju novog. Tim sloganom je aprila 1941. KPJ pozvala narod na ustanak protiv okupatora, "jer će se iz ovog krvavog imperijalističkog pokolja roditi novi svet". Ispravnost ovog kursa nepristajanja i beskompromisne borbe za novo, uprkos nužnostima objektivnog, istorijski je potvrđena u NOB-u, utemeljenom na principima internacionalizma i emancipacije širokih narodnih masa (masa koje ujedno postaju i partizanske mase), te potom u raskidu sa Staljinom, kreaciji samoupravljanja, pokretu nesvrstanih itd.

 

Teza br. 4

Samoupravljanje nije neki alternativni model ekonomije, niti je socijalizam jedan poseban način proizvodnje. Naprotiv, radi se o pokušaju destrukcije navodne autonomije ekonomske sfere, koja se stavlja pod primat političke emancipacije rada. Tim kratkim spojem politike i ekonomije unosi se destabilizacija, ako ne i izrazita protivrečnost, unutar proizvodnog procesa.

Iz perspektive te teze možemo shvatiti i fundamentalnu protivrečnost da sa realizacijom samoupravljanja i društvene svojine nisu ukinuti kapitalistički odnosi proizvodnje. Štaviše, i nakon likvidacije buržoaske klase krupnog kapitala, te privatne i državne svojine, socijalistička privreda nastavlja da se razvija u okolnostima robno-novčane proizvodnje i razmene, dapače, na bazi tržišnih principa privređivanja. Naime, jugoslovenski komunisti su u jednom trenutku procenili da bi ukidanje robne proizvodnje imalo negativne efekte u pravcu jačanja etatizma i birokratizma nauštrb autonomnog razvoja radničkog samoupravljanja. Prema tom predviđanju, uz svu paradoksalnost, upravo je tržište u tom trenutku bilo sposobnije da obezbedi vodeću ulogu radničke klase. Kao rezultat smo dobili protivrečnost između figure slobodno-udruženog radnika i figure tehnokrate, protivrečnost koja se pri svakoj konkretnoj odluci mora razrešavati u borbi između komunističkih i tehnokratskih tendencija.

Stana Tomašević-Arnesen, partizanka, kasnije prva ambasadorka Jugoslavije, na mitingu u Nikšiću, 1944. (Foto: Wikipedia)

 

Teza br. 5

Samoupravljanje nije odumrlo, već je nasilno ukinuto. Međutim, nikako ne treba zapostaviti činjenicu da je veliki udeo u tom nasilju nad samoupravljanjem nastao iz jedne unutrašnje eksplozivne protivrečnosti koju su jugoslovenski komunisti predvideli: protivrečnosti Države novog tipa (proleterske države), raspolućene između procesa emancipacije i birokratizacije.

Unutar ovog horizonta imamo još uvek neprevaziđeni sudar etatizma i komunističke politike. Koji će pol, pol Države ili pol politike emancipacije, prevladati, zavisi od subjektivne orijentacije u svakoj datoj situaciji. Tendencije održavljenja politike su se po pravilu javljale pod krinkom "demokratizacije". Iako su etatistički projekti 1970-ih godina (maspok, srpski liberali itd.) privremeno zaustavljeni, krajem 1980-ih, sa posustajanjem primata klasne borbe i klasnog principa politike, socijalističku Jugoslaviju potresa serija državnih udara, ka refeudalizaciji republika, nacionalnom ograđivanju poseda, centralizaciji moći i vlasništva u rukama manjine, pretvarajući radnike iz motora progresa u fizička bića, fizikalce.

 

Teza br. 6

Teza, koja je ujedno i zaključak: samoupravljanje nije moguće uspostaviti kao program bez subjektivne snage koja jedino može pružiti podlogu za nastanak nečega novog. Iluzorno je očekivati da se kroz kapitalističku državu, i sve njene "reprezentativne" i "javne" aparate, može uspostavi jedan takav program radničkog samoupravljanja, radničke participacije ili demokratskog socijalizma, a čak i kada bi to bilo moguće, osim proširenja ljudskih i građanskih prava na domen ekonomskih prava, to ništa suštinski ne bi promenilo u smislu jedne globalne transformacije društva i emancipacije rada, jer bi kardinalne odrednice kapitalističke eksploatacije nastavile da žive pod krinkom eksploatacije sa ljudskim licem.

 

* Tekst je skraćena i modifikovana verzija "Teza o jugoslovenskom samoupravljanju", Borec, br. 769-771, 2019.

 

Ovo je četvrti od pet tekstova posvećenih ideji komunizma. Treći tekst pročitajte na ovom linku.