Milorad Gačević rođen je u Rumi 1982., a diplomirao je na Fakultetu sporta i fizičkog vaspitanja na Univerzitetu u Novom Sadu. Piše kritičke eseje i članke o sportu, bavi se ljevicom u Latinskoj Americi i drugim fenomenima kapitalizma i dehumanizacije, a tekstove objavljuje uglavnom u online časopisu Novi Plamen. Uz kontroverze koje prate nadolazeće Svjetsko nogometno prvenstvo u Kataru, te su teme bile i povod ovom razgovoru.
Što je utjecalo na vaš pristup nogometu?
Moj pogled na fudbal je zapravo u velikoj meri oblikovao urugvajski novinar i pisac Eduardo Galeano koji kaže da je fudbal sjaj i tama, kako glasi i naslov njegove knjige koju je objavio kultni Beopolis. Često u šali volim da kažem da sam galeanista. Ovom prilikom moram da izrazim veliku zahvalnost Ivici Mladenoviću i urednicima Novog Plamena što su mi dali priliku da objavljujem tekstove koji se bave kritikom sporta.
Levica u Srbiji je "fragmentisana", dakle ona postoji u vidu izolovanih ostrva, različitih organizacija, grupa, pokreta, a kojima u zaslugu treba pripisati to što su ideje levice održali u životu u eri ofanzive najgoreg revizionizma
Kad već spominjete Galeana, on je također zaslužan za vaš interes za latinoameričku ljevicu, njihove emancipacijske borbe i napose zapatistički pokret. No velik dio te ljevice danas se sve više kritizira, spočitava mu se, na primjer, pristajanje na ekstraktivizam, ustupke koje čine pri eksploataciji važnih ljudskih resursa koje pogoduju bogaćenju odabranih?
Kad govorimo o levici u Latinskoj Americi, moramo napraviti pomalo grubu podelu. Na jednoj strani je mejnstrim ili institucionalna levica koja je bila deo tzv. Pink Tide talasa. Tu je reč o levičarskim partijama koje su uspele da dođu na vlast i koje su, kako se u praksi pokazalo, reformistički orijentisane. Na drugoj strani je levica koju bismo mogli nazvati revolucionarnom levicom, a koju čine pripadnici takozvanih samoniklih ili samoorganizovanih pokreta koji se zalažu za temeljnu promenu društva, odnosno političko-ekonomskog sistema. Na primer, zapatisti u Meksiku, piketerosi u Argentini i pokret bezemljaša u Brazilu. Zanimljivost latinoameričke levice se, među ostalim, ogleda i u tome što je postojala saradnja između te dve vrste levice. Ja bih pak problem latinoameričke levice artikulisao na sledeći način: radikalno antikapitalistički orijentisani pokreti nisu našli način da postanu vodeća snaga koja će srušiti državnu mašinu i pokušati da stvori nove forme upravljanja, zato što su ostali izolovani, kao zapatisti, ili zato što su taj posao prepuštali partijama koje su podržavali u izbornim utakmicama, u Venecueli, Brazilu, Argentini, Boliviji pa i Čileu, dok su partije koje su došle na vlast izigrale poverenje pokreta, nastavljajući sa sprovođenjem neoliberalnih mera – nezavisnost centralnih banaka, fleksibilnost tržišta rada, nastavak saradnje sa multinacionalnim korporacijama, opredeljenje za izvozno orijentisanu kapitalističku privredu zasnovanu na ekstrakciji prirodnih resursa i tako dalje, koristeći upravljanje državom i institucijama sistema kao sredstvo za to da se na vlasti ostane po svaku cenu. Utoliko se može reći da je delotovornost latinoameričke levice ostala zarobljena u prostoru između delovanja pokreta, njihovog aktivizma na ulicama, poljima i fabrikama, i institucija sistema. Latinska Amerika za levicu ipak ostaje kontinent snova i nadanja, da pozajmim naslov jedne knjige Noama Čomskog, između ostalog posvećene i latinoameričkoj problematici. Latinoameričkom levicom se vredi baviti pa u tom pogledu moram da pohvalim aktivnosti Samoobrazovnog univerziteta Svetozar Marković i da se javno zahvalim Saši Periću koji mi je omogućio da održim nekoliko predavanja o pomenutoj problematici.
Kako s te strane poimate ovdašnju ljevicu: koliko joj se možemo nadati i koliko je snivati? Ili je tek svedena na elemente jugonostalgije kojoj se nastoji, čak i u onom što je bilo dobro i poticajno, izbrisati svaki trag?
Kada je reč o ovdašnjoj levici, ako pritom podrazumevamo širi regionalni kontekst, ta priča bi zahtevala poseban i veoma dug razgovor. Zato ću se ograničiti na levicu u Srbiji i reći da je ona u defanzivnoj poziciji, ali da nada za nju ipak postoji. Jer levica u Srbiji živi u vidu iskri rasejanih u kapitalističkoj tami. Drugačije rečeno, levica u Srbiji je fragmentisana, dakle ona postoji u vidu izolovanih ostrva, različitih organizacija, grupa, pokreta, a kojima u zaslugu treba pripisati to što su ideje levice održali u životu u eri ofanzive najgoreg revizionizma. Ali vreme je za novu fazu. Hajde da to, ponovo grubo uzevši, kažem ovako, povlačeći neke istorijske paralele: levica u Srbiji je u fazi Svetozara Markovića, u kojoj nastoji da poseje socijalističke ideje u jednoj zemlji koja je trenutno nenaklonjena levici, a treba da nađe način da pređe u fazu Dimitrija Tucovića, dakle da postane masovnija, idejno-programski artikulisanija i značajnija politička snaga. A na tom putu treba da se nada da će nastupiti i treća faza, ili kako bi to rekao Oskar Davičo u pesmi "U spomen na tamnovanje Svetozara Markovića": "ah jednog dana, umesto noći, / blesnuće rafal iz mitraljeza / kad drukče svetlost ne može doći / ah, jednog dana, jednog dana."
Gvozdeni zakon oligarhije
U studenome nas očekuje Svjetsko nogometno prvenstvo u Kataru. Nedavno je predsjednici Norveškog nogometnog saveza Lisi Klaveness zabranjen odlazak u Katar, navodno zbog nepotpune dokumentacije o Covidu-19. Ipak, čini se da je pravi razlog taj što je Klaveness otprije na Fifinom kongresu u Dohi kritizirala tamošnji vladajući režim, pozivajući ga na odgovornost zbog smrti šest i pol hiljada migrantskih radnika koji su gradili stadione, ali i brutalnog kršenja ženskih prava. FIFA pak negira činjenicu da su nad "mrtvim tijelima stadioni iznikli". Ali šutjelo se odvajkada. 1978. su, na primjer, protivnici vojne hunte za vrijeme trajanja nogometnog prvenstva u Argentini mučeni i likvidirani u zatvorima koji su se nalazili tik do stadiona. Kakav je vaš pogled na navedeno?
Mundijal u Kataru, odnosno kontroverze koje ga prate i koje ste pomenuli, poput "nicanja stadiona na mrtvim telima", samo su hipertofirana varijanta praksi koje su pratile i neke od prethodnih Mundijala. Za njih utoliko važi čuvena misao Valtera Benjamina koja kaže da nema nijednog dokumenta civilizacije koji nije i dokument varvarstva. Pomenuli ste Mundijal u Argentini 1978. godine, a možemo pomenuti i novije primere: Mundijale u Južnoafričkoj Republici 2010. i Brazilu 2014. godine. U prvom slučaju, radnici koji su gradili stadione mesecima nisu primali plate, zbog čega su pokušali da stupe u štrajk, u čemu su onemogućeni jer je bila uvedena zabrana svih okupljanja u toku trajanja tog velikog takmičenja. Ugrožavanje radničkih prava tako je "nadograđeno" kršenjem zagarantovanih demokratskih sloboda, poput slobode izražavanja i okupljanja. Budući da je FIFA u saradnji sa vlastima lokalitete oko stadiona proglasila zaštićenim zonama, policija je proganjala beskućnike, emigrante i ulične prodavce. Zbog potreba organizacije prvenstva mnogi ljudi su bili iseljeni iz svojih domova. Brazilski radnici koji su bili angažovani na izgradnji infrastrukture potrebne za takmičenje takođe su bili ozbiljno obespravljeni, kako u pogledu neisplaćenih zarada, tako i u pogledu loših uslova rada koji su doveli do pogibije nekoliko radnika. U tom kontekstu reči predsednice Norveškog saveza da nema mesta za organizatore koji ne osiguravaju slobodu i sigurnost radnika i poštovanje ljudskih prava pomalo su čudne, ali i značajne, samo što su međunarodne fudbalske organizacije FIFA i UEFA očigledno našle način da skrajnu takve kritičke glasove.
Čuveni profesor, likovni kritičar i teoretičar umetnosti Lazar Trifunović jednom prilikom je rekao da umetnost treba da postane ljudsko pravo. Mislim da to isto treba da važi i za rekreaciju, igru i sport
Zapravo riječ je organizacijama uz koje se veže korupcija i pranje novca, politička umreženost?
U kritički orijentisanoj sociologiji sporta takoreći je već opšte mesto postao stav o velikim sportskim organizacijama kao klasičnim primerima Mihelsovog gvozdenog zakona oligarhije. Tako ustrojene međunarodne sportske organizacije – Međunarodni olimpijski komitet, FIFA, UEFA – u sprezi sa velikim multinacionalnim kompanijama određuju i regulišu sve odnose u polju sporta oneomogućavajući bilo kakve promene, krijući se iza parole o tome da sport ne sme da ima bilo kakve veze sa politikom. Nažalost, kad Mundijal počne, svetom zavladaju masovna navijačka histerija i nacionalistički entuzijazam, a kritički glasovi bivaju zagušeni tom bukom. Da to u stilu jedne tzv. narodne izreke kažem, kritičari kritikuju, fudbalski Mundijali se ređaju i prolaze, neki ljudi stradaju, a FIFA i multinacionalke ubiru novčane prihode.
Sport i nacionalizam
U pripremi za intervju napomenuli ste da je na lijevoj sceni sport terra incognita. Zbog čega je po vama ljevica nezainteresirana za sport i gotovo da prema njemu osjeća zazor?
Bojim se da su u pravu sociolozi sporta koji tvrde da je neka vrsta nezainteresovanosti, nekad čak i prezira levice spram sporta postala duboko ukorenjena tradicija, pogotovo među levičarskim intelektualcima. To je teza britanskog sociologa sporta Garija Vanela. On ukazuje na to da u socijalističkom taboru sport nikad nije tretiran kao nešto ozbiljno; štaviše nije uopšte smatran značajnim aspektom društvenog života. To je, prema Vanelu, posledica istorije radničkog pokreta koji je uglavnom bio usmeren na borbu u ekonomskoj i političkoj sferi. Oni pak levičarski intelektualci koji su sport ozbiljno shvatali, spram njega su bili izrazito kritički orijentisani. To su autori koje je profesor Lev Kreft, jedan od retkih filozofa na eksjugoslovenskim prostorima koji se bavi teorijskim promišljanjima sporta, nazvao radikalnim kritičarima sporta. Za njih je sport isključivo opijum za mase i oličenje dehumanizacije. Ipak, Vanelove tvrdnje nisu u potpunosti tačne jer zanemaruju tradiciju radničkog sportskog organizovanja...
Koja se, čini se, nepovratno izgubila?
Početkom i u prvim decenijama dvadesetog veka sport je bio mesto radničkog aktivizma, o čemu je uostalom i sam Vanel pisao. Centar ove vrste aktivizma bio je u Nemačkoj. Primera radi, nemački komunisti su 1928. osnovali posebnu radničko-sportsku sekciju koja je imala oko 100 hiljada članova. Ali i socijaldemokratski i komunistički radničko-sportski pokreti bili su ugušeni nakon dolaska nacista na vlast. Problem je, međutim, i u tome što je među samim pripadnicima radničke klase tokom decenija negde usput izgubljena tradicija gajenja sportske radničke kulture. Mislim da levica treba da pokuša da oživi tu tradiciju. Ali tu dolazimo do problema koji spadaju u domen amaterskog sporta: primera radi, da li radnici koji danas često rade u surovim uslovima, uopšte imaju vremena i snage za amatersko bavljenje sportom? I gde mogu da upražnjavaju rekreativne i sportske aktivnosti, s obzirom na to da se "termini" za to plaćaju? Čuveni profesor, likovni kritičar i teoretičar umetnosti Lazar Trifunović jednom prilikom je rekao da umetnost treba da postane ljudsko pravo. Mislim da to isto treba da važi i za rekreaciju, igru i sport. Uglavnom, sve su to pitanja koja treba da spadaju u delokrug interesovanja levice.
U Hrvatskoj, a vjerujem također u Srbiji, na početku ruskih napada na Ukrajinu određeni su sportski novinari prozivali hrvatske sportaše koji igraju u Rusiji da se odrede spram rata i da, vjerojatno, nedvosmisleno osude rusku agresiju. Sada je ta medijska haranga pomalo jenjala. Pa ipak: politika, rat i nogomet ovdje su jednoznačnice, kao eklatantan dokaz uloge sporta u izgradnji nacionalnih identiteta?
Nema mnogo sumnje u to da je sport, između ostalog, sredstvo za izgradnju nacionalnih identiteta te uglavnom instrument u rukama nacionalističkih elita. Još je Fridrih Ludvig Jan, istaknuti nemački gimnastički pedagog i teoretičar iz 19. veka, razvijao misao o potrebi fizičkog i moralnog preobražaja nemačke nacije. Za Jana, koji se kao dobrovoljac 1813. borio protiv Francuza, telesno vežbanje bilo je sredstvo borbe protiv francuskog neprijatelja, fizičko vežbanje mora se staviti u službu ostvarenja velikih nacionalnih ciljeva. U julu 1969. fudbalska utakmica između El Salvadora i Hondurasa predstavljala je uvod u rat između te dve zemlje. Kada je u decembru 1945. fudbalski klub Dinamo iz Moskve gostovao u Velikoj Britaniji, Džordž Orvel je u časopisu The Observer napisao tekst o negativnom uticaju takmičarskog sporta na zdravlje društva. Za Orvela na međunarodnom nivou sport predstavlja samo mimikriju ratovanja. Takmičenje na terenu postaje takmičenje među nacijama. Za navijače, trčanje, skakanje ili udaranje lopte predstavljaju test nacionalne vrednosti. U maniru teoretičara rata Karla fon Klauzevica, mogli bismo reći da je sport nažalost često nastavak nacionalističkih sukoba i ratova drugim sredstvima.
