Na međunarodnoj konferenciji "Devedesete: Srbi i Hrvati u regionalnom i globalnom kontekstu", održanoj prošlog tjedna u Zagrebu u organizaciji Arhiva Srba u Hrvatskoj, časopisa "Tragovi" i beogradskog Instituta društvenih nauka, izlagali ste o ekonomskom nacionalizmu kao jednom od glavnih uzroka kraha SFRJ. Što je po vašem mišljenju mogla biti alternativa ekonomskim reformama u drugoj polovini postojanja te države, a koje su stvorile konkurentnost i napetost između njezinih republika, uz nejednak razvoj, te fatalno zaoštrile odnose? Također, kako se drukčije mogla realizirati decentralizacija zemlje u kontekstu ekonomsko-političkog i šireg odlučivanja?
Ekonomski nacionalizam jeste doprineo raspadu SFRJ, ali on se razbuktao pre svega osamdesetih godina kao posledica sve nepovoljnijih političkih i ekonomskih uslova. Kao što sam podsetila u svom izlaganju, sve republike i pokrajine su od 1976. do 1980. godine povećale udele isporuka roba drugim republikama, što pokazuje da je prodaja na tržištima van republičkih granica, na jugoslovenskom tržištu, bila važna. Međutim, trebalo je prihvatiti da se smanjivanje jaza u stepenu razvijenosti ne može postići stimulisanjem investiranja preduzeća u druge republike, posebno metodama kao što je bilo "udruživanje rada i sredstava", bez menjanja temelja ekonomskog sistema. Jer, pored mnogobrojnih ekonomskih reformi, Jugoslavija je zadržala najvažnije karakteristike socijalističkog ekonomskog sistema – društvena svojina, stalno uplitanje države u politiku preduzeća, nedovoljna finansijska disciplina zbog negativnih realnih kamatnih stopa i socijalizacije gubitaka – koje su u velikoj meri sprečavale tržišno motivisano ponašanje preduzeća.
Nedostajao je ključni princip tržišne privrede: snošenje pune odgovornosti od strane preduzeća kako za efikasne odluke, kroz veći profit, tako i za neefikasne, kroz stečaj. Da li je bilo alternativa? Možda su u Jugoslaviji odabrane upravo najbolje moguće ekonomske reforme, imajući u vidu date istorijske okolnosti. Decentralizacija ekonomskih i drugih politika omogućila je pojedinim republikama da bolje ostvare svoje specifične interese, sigurno u većoj meri nego kroz centralizovan sistem upravljanja, te je predstavljala važan korak ka demokratizaciji. Decentralizacija je, na neki način, kompenzirala nemogućnost uvođenja političkog pluralizma, koji je do kraja osamdesetih bio neprihvatljiv iz ideoloških razloga, zbog privrženosti vodećih političkih struktura u svim republikama socijalističkom političkom poretku.
I pored velikih razlika u ekonomskoj razvijenosti, da nije bilo zaoštravanja političkih sukoba među republikama, možda do raspada Jugoslavije ne bi došlo. Ekonomske nejednakosti u Italiji ostaju velike i posle 70 godina pomoći manje razvijenim regionima, ali one nisu dovele do raspada zemlje, i pored dugogodišnjeg zalaganja Lege Nord da se sever Italije odcepi. I posle globalne ekonomske krize, nastojanja nekih političkih stranaka da utiču na izlazak Italije iz eurozone isto nisu urodila plodom – srećom, jer bi u suprotnom Italija danas imala mnogo veće ekonomske probleme.
Razvlašćivanje radnika
U izlaganju ste spomenuli i pojam specifičnog "tržišnog socijalizma" koji je karakterizirao SFRJ, ali to je ipak svojevrstan oksimoron, nešto kao "kapitalistički socijalizam". Nije li i u takvom kombiniranju bilo proturječja koja nisu nadvladana, pa su rezultirala problemima, ako znamo da je prije značajnijeg uvođenja tržišta SFRJ ostvarivala najveće uspjehe u ekonomiji, socijali i generalno razvoju zemlje – mislim pritom na pedesete i barem prvu polovinu šezdesetih? Osim toga, zar ne bismo u račun mogli uvrstiti i činjenicu da od sedamdesetih dolazi do stagnacije zapadne, tržišne ekonomije?
"Tržišni socijalizam" je dugo proučavan u literaturi, od radova Oskara Langea (1936.) preko Abrama Bergsona (1967.) i mnogih drugih teoretičara koji su nastojali da analiziraju sistem koji bi kombinovao socijalističku privredu, po definiciji zasnovanu na neprivatnoj (državnoj, društvenoj) svojini, sa elementima tržišta. Model tržišnog socijalizma je trebalo da obezbedi veću efikasnost od modela centralizovane planske privrede zasnovanog na administrativnom upravljanju, zbog većeg oslanjanja na tržišne mehanizme alokacije resursa. Primena modela tržišnog socijalizma je prepuštena praksi socijalističkih zemalja posle Drugog svetskog rata, gde je SFRJ sigurno najviše odmakla. Tačno je da nas je model tržišnog socijalizma u praksi, na primeru SFRJ, ali i Poljske i Mađarske, izneverio, ali je svejedno pružio bolju alternativu od modela centralizovane planske privrede, pogotovo u Jugoslaviji.
Da nije bilo ekonomskih reformi u SFRJ već početkom pedesetih, koje su dovele do postepene decentralizacije privrede, uvođenja elemenata tržišta i radničkog samoupravljanja, verovatno ne bi došlo do niza drugih institucionalnih reformi koje su ključno doprinele ekonomskom razvoju SFRJ. Ekonomske reforme u Jugoslaviji su omogućile postepeno otvaranje privrede i sve veću razmenu sa Zapadom, afirmaciju naših preduzeća na svetskim tržištima, intenziviranje saradnje sa stranim kompanijama, sklapanje prvog trgovinskog ugovora sa Evropskom ekonomskom zajednicom već 1970. godine, te su doprinele višem životnom standardu u odnosu na druge socijalističke zemlje.
Tačno je da nas je model tržišnog socijalizma u praksi, na primeru SFRJ, ali i Poljske i Mađarske, izneverio, ali je svejedno pružio bolju alternativu od modela centralizovane planske privrede, pogotovo u Jugoslaviji
S prelomnim razdobljem ekonomskih reformi koje smo naznačili, međutim, došlo je uz opisano jačanje tržišta te ekonomskog nacionalizma i do slabljenja ekonomske demokracije, odnosno razvoja samoupravljanja koje otad sve više postaje tek slovo na papiru. Biste li se mogli složiti da je takvo "puzajuće" razvlašćivanje radničke klase – inače, deklarativno i dalje čašćene – uz odnarođivanje te elitizaciju republičkih vodstava partije, također pospješilo nacionalistička strujanja, tj. da se narod počeo nalaziti manje u klasi, a sve više u nacijama?
Možda umanjujete značaj institucija samoupravljanja koje su zvanično opstale sve do 1988. godine, kada je u okviru paketa zakona savezne vlade Ante Markovića usvojen i novi Zakon o preduzećima. Ovaj zakon je faktički zamenio Zakon o udruženom radu, koji je do tada smatran "radničkom biblijom" zbog visokog stepena radničkih prava koje je garantovao. Novi Zakon o preduzećima je diversifikovao vrste svojine kao i moguće pravne oblike preduzeća, a zvanično je najavio postepeno smanjenje samoupravljanja kroz zamenu kolektivne odgovornosti radnika individualnom odgovornošću menadžera ili direktora i novih privatnih vlasnika kapitala.
Mislim da su s vremenom radnici "razvlašćeni" ne zbog manjka mogućnosti da utiču na odluke sopstvenog preduzeća, nego zbog sve nižih realnih zarada, rastuće inflacije, sve težih uslova života, nestašica na tržištu nekih osnovnih namirnica, npr. benzina, deterdženta, pelena. Sve veći ekonomski problemi običnog građanina tokom osamdesetih godina su prvenstveno podstakli nacionalizam, a ne nedostatak samoupravljanja, i pored njegovih manjkavosti. Ako se narod počeo nalaziti manje u klasi, a sve više u nacijama, to je zbog opšte euforije nacionalizma koja je tada prodrla u sve moguće oblasti.
Na konferenciji ste spomenuli i to da je u ono doba bila osujećena ekonomsko-znanstvena misao, valjda zbog ucjene političkom pravovjernošću, što je svakako zaustavljalo slobodnu misao, bar u dekadentnijem razdoblju socijalizma. No dodali ste kako danas to više nije slučaj, premda se mora primijetiti da u ovom stoljeću baš i nema nekog vidnog prinosa ekonomskoj znanosti iz država nastalih od SFRJ. Nasuprot tome, u SFRJ je djelovao niz ekonomista koji su bili priznati i na "neprijateljskom" Zapadu, da spomenem iz Hrvatske samo Branka Horvata kao predvodnika čitave generacije. Kako to tumačite?
Ovo pitanje bi zahtevalo mnogo duži odgovor, jer poređenja nisu moguća bez uzimanja u obzir različitih iskustava i vrlo drugačijih politika, a posebno ogromnih razlika u evoluciji pojedinih disciplina posle raspada SFRJ, npr. između istorije i ekonomije. Danas je u nekim zemljama bivše Jugoslavije uticaj državnih političkih struktura na politiku univerziteta sigurno mnogo veći, ali su istraživači, bar u ekonomskoj struci, slobodni da se bave temama koje ih interesuju. Pomenuli ste Branka Horvata, najpoznatijeg našeg ekonomistu u svetu i jedinog ekonomistu iz SFRJ koji je predložen za Nobelovu nagradu za svoju knjigu "Politička ekonomija socijalizma" (1982.).
Horvat je bio veliki pobornik samoupravljanja ne samo u Jugoslaviji nego općenito i ceo je život proveo da dokaže prednosti samoupravne privrede. Zahvaljujući njegovom doprinosu ovoj oblasti i danas postoji Međunarodno udruženje za ekonomiju participacije (IAFEP), čija će se naredna konferencija održati u Napulju u junu 2024. Ukoliko danas nema vidnog doprinosa ekonomskoj znanosti iz država nastalih iz SFRJ, to je možda zato što je samoupravljanje bilo mnogo inspirativnija tema za istraživače nego što su današnji mnogobrojni društveno-ekonomski problemi većine zemalja bivše Jugoslavije. Jedan od retkih izuzetaka je Branko Milanović, koji je postao svetski poznat stručnjak za probleme nejednakosti, ali on je napustio ovaj region pre više od tri decenije.
Pozitivne strane ulaska u EU
Govorili ste i o tome kako je vremenom, s kraja šezdesetih, zavladala prepirka oko toga koja republika koju više i teže eksploatira. Obično su se više čule one razvijenije, ali još jedan čuveni ekonomist iz onog vremena, povrh toga i pravnik, Slovenac Jože Mencinger izjavio je kasnije da se Slovenija nakon izlaska iz SFRJ suočila s velikim problemima – iako to nama istočnije nije tako izgledalo – prouzročenima gubitkom sirovinskih resursa iz dotadašnje zajedničke države, ujedno i potrošačkog tržišta na koje je Slovenija plasirala svoje proizvode. No zatim se pak manje čula ta obrnuta perspektiva?
Povodom debate o eksploataciji pojedinih republika u Jugoslaviji, često su to bile upravo razvijenije koje su se žalile – Slovenija i Hrvatska – ali ne zaboravimo da je i u Srbiji Memorandum Akademije nauka i umetnosti 1986. godine izričito podvukao nepovoljan položaj Srbije, kako u političkom tako i u ekonomskom pogledu. Po meni su sve te tvrdnje o eksploataciji, pa i zvanični dokumenti s početka osamdesetih godina, npr. dokumenti Komisije saveznih društvenih saveta za probleme ekonomske stabilizacije iz 1982., koji su aludirali na zatvaranje unutar republičkih granica i fragmentaciju jedinstvenog jugoslovenskog tržišta, bile suviše politički obojene.
Sve veći ekonomski problemi običnog građanina tokom osamdesetih godina su prvenstveno podstakli nacionalizam, a ne nedostatak samoupravljanja. Ako se narod počeo nalaziti manje u klasi, a sve više u nacijama, to je zbog opšte euforije nacionalizma
Postojali su racionalni ekonomski interesi ostajanja zajedno u jednoj državi, jer su sve republike imale određene koristi od unutrašnjeg tržišta za prodaju svojih proizvoda, mogućnosti nabavke sirovina i drugih resursa iz drugih republika, kao i drugih prednosti zajedničke privrede. Drago mi je da ste pomenuli Jožu Mencingera, jer je on to često isticao opisujući ekonomske probleme Slovenije nakon raspada SFRJ. Mencinger je postao još kritičniji nakon ulaska Slovenije u Evropsku uniju, tvrdeći vrlo argumentovano kako se položaj Slovenije nakon toga dodatno pogoršao, da je postao mnogo gori nego što je bio u SFRJ.
Naveli ste između ostalog da se SFRJ nije pokazala optimalnom monetarnom i ekonomskom unijom, te da bi nove države ubuduće trebale pronaći uspješniju suradnju i ekonomsku integriranost u okviru EU-a, jednom kad sve budu uključene. S druge strane, EU već neko vrijeme pokazuje brojne slabosti u ekonomskoj i političkoj integriranosti, s vidnim razlikama i napetostima između zemalja centra i periferije, a i s obzirom na globalni kontekst, uz opću krizu liberalne, parlamentarne demokracije i tržišta. Hrvatska je u tu asocijaciju, konačno i eurozonu, ušla posebno nepripremljena, pa me zanima kakvima ukupno vidite mogućnosti i izazove pred EU-om i nama ovdje?
Evropska unija se posle 2007. suočila sa mnogobrojnim krizama – globalna finansijska i ekonomska kriza, dužničke krize eurozone, migrantska kriza, Brexit, pandemija COVID-19 – a danas su iskrsli i novi izazovi geopolitičke prirode posle agresije Rusije na Ukrajinu. Uz sve tekuće probleme, već duže se raspravlja o neophodnosti novih institucionalnih reformi kao i reformi određenih politika Evropske unije. Nedovoljno fleksibilna fiskalna pravila – limiti državnog deficita i duga – koja više od polovine članica Evropske unije već niz godina ne poštuje, neslaganja oko migracione politike zbog nespremnosti nekih članica da učestvuju u prihvatanju migranata, princip konsenzusa u donošenju odluka u evropskim institucijama koji je poslednjih godina znatno usporio usvajanje važnih odluka, "nedemokratično" ponašanje nekih članica, poput Poljske i Mađarske, samo su neki od problema za koje će morati da se nađu bolja rešenja.
Svejedno, želim da podsetim da je istorija Evropske unije, od 1958. naovamo, istorija stalnih, kontinuiranih reformi. Iako nisu sve institucionalne reforme Evropske unije bile efikasne, jesu pomogle u jačanju Unije na političkom i ekonomskom planu. Nisam sigurna da je Hrvatska ušla u Evropsku uniju i u evropsku monetarnu uniju "nepripremljena", jer da nije ispunila sve potrebne uslove, ne bi ni bila primljena. Umesto kritičnog stava, trebalo bi prepoznati pozitivne strane ulaska Hrvatske u Evropsku uniju. Verovatno je i u Hrvatskoj, kao i u drugim zemljama EU-a, potrebno poboljšati politiku komunikacije, kako bi stanovništvo bilo bolje informisano o politikama EU-a. Da nije bilo značajnih finansijskih sredstava iz budžeta EU-a nakon ulaska 2013. godine, privredni oporavak Hrvatske posle globalne ekonomske krize sigurno bi bio mnogo sporiji.
