Kako komentirate činjenicu da je udruga ‘U ime obitelji’ predala zahtjev za reviziju presude iz 1945. godine kojom je Filip Lukas, najdugovječniji predsjednik Matice hrvatske, osuđen na smrt strijeljanjem?

Pokušaj je to normaliziranja proustaške inteligencije koja je tokom postojanja fašističkog i rasističkog režima NDH svojim javnim delovanjem podržala taj zločinački režim. Odgovornost javnih ličnosti koje su podržavale režim koji je vršio masovne zločine, uprkos tome što te ličnosti nisu bile nosioci odgovornosti za stradanje drugih ljudi, nesporna je upravo zbog toga što su javne i poznate ličnosti uložile svoj društveni kredibilitet u legitimizaciju režima koji je organizovao i počinio masovne zločine nad ogromnim brojem nevinih ljudi, na osnovu etničke pripadnosti ili političkog opredeljenja žrtava. Stotine hiljada ljudi je ubijeno, uhapšeno, logorizovano, umrlo od gladi i bolesti, opljačkano i osiromašeno zbog prakse režima NDH. Javna podrška takvom režimu podrazumevala je odgovornost.

Umesto da se hrvatska istoriografija ozbiljnije posveti izučavanju zločina ndh, poslednjih dve i po decenije smo svedoci vulgarne revizije ove tematike, što je kulminiralo zadnjih nekoliko godina

Je li ovo uvod u proces za ukidanje presude Slavku Kvaterniku i Mili Budaku?

Ne želim verovati da će doći do prakse koja će podrazumevati mogućnost ukidanja presuda Kvaterniku i Budaku. Mislim da se politička vlast, koja je i u drugim zemljama uvek glavni nosilac rehabilitiranja i aboliranja poražene strane iz Drugog svetskog rata (što je opšteevropski fenomen od 1990. godine do danas), neće usuditi na tako drastičan korak. Međutim, svakako da intencija podnosilaca zahteva za Lukasovu rehabilitaciju podrazumeva priželjkivanje rehabilitacije i drugih protagonista političkog i društvenog života NDH koji su imali negativnu ulogu tokom fašističke okupacije i ustaške vladavine.

Kakav će bit rezultat ovog procesa koji je pokrenut pred Županijskim sudom u Zagrebu, a koji je nadležan za komunističke presude tadašnjeg Okružnog narodnog suda?

Mislim da će Filip Lukas biti rehabilitovan, jer ako je rehabilitovan Alojzije Stepinac, koji je imao veću istorijsku odgovornost i igrao nečasniju i kontroverzniju istorijsku ulogu od Lukasa (upravo zbog izneverene istorijske odgovornosti), onda ne vidim prepreku za Lukasovu rehabilitaciju. Podnosioci zahteva za rehabilitaciju Filipa Lukasa su se svakako rukovodili tom logikom.

U Srbiji je rehabilitiran Draža Mihailović, a s istim ciljem traje i proces za Milana Nedića.

Rehabilitacija Draže Mihailovića je opasan pravni, politički i istorijski presedan. Nažalost, dodatni, a zapravo primarni problem oko jedne takve pojave jesu dva skandalozna, pravno i istorijski neodrživa zakona o rehabilitaciji iz 2006. i 2011. godine na osnovu kojih je sudski rehabilitovan čitav niz ličnosti koje su tokom Drugog svetskog rata igrale negativnu ili nečasnu ulogu. Među onima koji su sudski rehabilitovani na osnovu tih zakona egzistiraju imena određenog broja ljudi koji su skrivili tuđe stradanje, a rehabilitovano je i nekoliko ratnih zločinaca. Mihailović je na osnovu komandne odgovornosti odgovoran za niz masovnih zločina nad civilnim stanovništvom i za kolaboraciju njemu podređenih vojnih snaga sa italijanskim i nemačkim okupatorom. Istorijska nauka je odavno dokazala njegovu odgovornost. Budući da su istorijske činjenice nepromenjive, njegova sudska rehabilitacija predstavlja pravno i političko nasilje nad istorijskim činjenicama, uprkos tome što Mihailović nije bukvalno rehabilitovan. Naime, osporen je sudski proces na kome je osuđena na smrt, iako nisu naučno osporene najozbiljnije činjenice iz dokaznog materijala koje su ga teretile. Koliko je njegova rehabilitacija politički opasna, svedoči, između ostalog, i prošlogodišnja rehabilitacija kardinala Stepinca koja je takođe primarno politički čin – donekle inspirisan sudskom i revizionističkom praksom u Srbiji.

Kada je reč o potencijalnoj rehabilitaciji Milana Nedića, mislim da on neće biti rehabilitovan jer je bio nesporan fašista, rasista i saveznik nemačkog okupatora. Nijedna evropska država nije rehabilitovala nekog predsednika kvislinške vlade iz perioda Drugog svetskog rata. Uostalom, Nediću nije suđeno pred jugoslovenskim sudom jer je, prema zvaničnoj verziji, izvršio samoubistvo, a u međuvremenu se nije pojavio nijedan dokaz da je ubijen u zatvoru. Međutim, vojne snage pod Mihailovićevom komandom bile su daleko korisnije nemačkom okupatoru (ili uopšte fašističkim okupatorima) od vojnih snaga pod kontrolom Nedićeve vlade. Kako bi se zamaglila ili prikrila jedna takva činjenica, iskorišćeni su rezultati revizionističke istoriografije koji potenciraju povremene antiokupatorske aktivnosti Mihailovićevog pokreta. Pri tome je zanemaren niz činjenica o vojnoj kolaboraciji Mihailovićevog pokreta sa nemačkim okupatorom. Osim toga, Mihailovićev pokret počinio je masovnije zločine od snaga pod kontrolom Nedićeve vlade. Najmasovniji zločini Mihailovićevog pokreta sprovedeni su u okviru tri vojne operacije iz 1943. godine tokom kojih je pobijen velik broj muslimanskih civila. On nije naredio te zločine, ali nije ništa preduzeo da sankcioniše direktne počinioce i najodgovornije oficire, iako su mu zločini bili poznati. Osim toga, Mihailović je podsticao teror nad partizanskim pristalicama. Zagovornici Mihailovićeve rehabilitacije namerno ignorišu ove činjenice.

Što Most zapravo pokušava najavom otvaranja građe Državnog arhiva za javnost, koja se odnosi na period do 22. prosinca 1990?

Reč je o providnom politikantskom blefu i ubiranju jeftinih političkih poena. Ionako po zakonu sva dokumenta starija od 30 godina moraju biti dostupna javnosti. Desnica godinama manipuliše javnošću šireći dezinformacije o nekakvoj tajnoj i nedostupnoj dokumentaciji koja se odnosi za neposredno posleratno razdoblje. Ta dokumentacija je dostupna već dve decenije i znatnim delom je objavljena, što je pozitivna činjenica. Nedostupna dokumentacija o radu političke policije i političkih organa socijalističke Hrvatske i Jugoslavije ne krije nekakva senzacionalna otkrića niti istorijske izvore koji će izmeniti zaključke i tumačenja istorijske nauke i zainteresovanog dela javnosti o događajima iz tog razdoblja. Oni koji kreiraju takav privid namerno manipulišu javnošću zarad ideoloških pobuda i političkog interesa. Mnogo je važnije pitanje zbog čega istorijska nauka nije obradila neke od najmasovnijih zločina u istoriji ovih prostora. Mislim na zločine NDH. Iako su zločini ustaškog režima poznati, znatan deo njih nije naučno obrađen, iako postoji obilje dokumentarnih izvora koji su dostupni istraživačima decenijama unazad. U poslednje dve decenije se vrlo mali broj profesionalnih istoričara u Hrvatskoj bavi istraživanjem ustaških masovnih zločina. Slično je i u Srbiji, uprkos višedecenijskoj galami i kuknjavi srpskih nacionalista o tome kako je komunistički režim navodno tabuizirao istraživanja ustaških zločina.

I pored činjenice da je najznačajniji korpus istorijskih izvora vezan za zločine NDH pohranjen u Beogradu, mali broj srpskih istoričara se bavi tom temom. Umesto da se hrvatska istoriografija ozbiljnije posveti izučavanju zločina NDH, poslednjih dve i po decenije smo svedoci vulgarne revizije ove tematike, što je kulminiralo zadnjih nekoliko godina. Problem nastaje kada organi vlasti i Crkva podupiru i promovišu šarlatane, manipulatore i radikalne revizioniste koji namerno iskrivljuju istorijsku realnost pokušavajući da fašistički i rasistički režim NDH prikažu u povoljnom svetlu. Takva podrška je učestala naročito u poslednje dve godine. Svedoci smo prisustva članova Vlade i visokih crkvenih prelata na promocijama filmova i knjiga koji na najskandalozniji način govore o događajima iz istorije Jugoslavije i Hrvatske 1941-1945, plasirajući istorijske falsifikate, laži, poluistine i dezinformacije. Hrvatska, uz Ukrajinu, poslednje dve godine kao da prednjači u toj pojavi među evropskim državama. Naravno, to je odgovornost desničarskog režima, a ne hrvatskog društva i hrvatskog naroda koji su, zapravo, žrtve navedenih manipulacija. Galama oko Bleiburga i Jasenovca se orkestrira kako bi se utišao glas sve siromašnijih i istraumiranijih slojeva stanovništva, naročito radničke klase.