Komandant četničkog pokreta Draža Mihailović, akademik i predsednik vlade Kraljevine Jugoslavije u egzilu Slobodan Jovanović, komesar Crvenog krsta u Nedićevoj vladi Petar Zec, sekretar za izbeglice u istoj toj vladi Toma Maksimović… sve smo uspeli da rehabilitujemo - pohvalio nam se Aleksandar Nedić, generalni sekretar Srpskog liberalnog saveta (SLS).
Iako bi neupućene moglo zavarati njeno ime, riječ je o organizaciji nastaloj raspadom Srpske liberalne stranke koja okuplja pojedince antikomunističkih i konzervativnih svjetonazora. Pored pružanja političke podrške Bošku Obradoviću, predsjedniku pročetničke stranke Dveri, posljednjih godina posvetili su se sudskoj rehabilitaciji narodnih neprijatelja, odnosno suradnika okupatora. Dok su u pojedinim procesima sudjelovali kao zainteresirana strana koja je podržala nasljednike rehabilitiranih, npr. Vojislava Mihailovića, unuka četničkog vođe, dio njih pokrenuli su samoinicijativno. Sa zahtjevom za rehabilitaciju Milana Nedića, predsjednika srpske kvislinške vlade od kolovoza 1941. do listopada 1944., privukli su pažnju svjetskih medija. Kao pranećak predsjednika tzv. vlade narodnog spasa, iza kojega su ostale vrijedne nekretnine konfiscirane u korist države, Aleksandar Nedić u tom je procesu nedvojbeno vidio i osobnu korist.
Iako je Viši sud u Beogradu na kraju odbacio zahtjev za Nedićevom rehabilitacijom, njegov pranećak Aleksandar Nedić otvoreno je konstatirao kako se proces rehabilitacije osobe kojoj nikada nije suđeno ‘ne bi mogao pokrenuti ni u jednoj normalnoj zemlji’
- Neko da bi rehabilitovao nacistički režim mora da i sam bude nacista, a Nedić to nije bio. On nije mogao drvo da poseče, a da ne pita Nemce. Hajde da onda uporedimo politiku koju Vučić vodi danas sa onom koju je vodio Nedić - kazao nam je Aleksandar Nedić nakon što smo mu nabrojili zlodjela koja su kvislinškom lideru stavljena na teret: pronacistički govori u kojima se zalagao za pobjedu njemačkog oružja, ubojstvo 90 posto židovske populacije u Srbiji tokom holokausta, zatvaranje i ubojstva Roma i partizana…
Iako smo razgovor s njim vodili prošlog ljeta, kada još nismo znali da će deset mjeseci kasnije Viši sud u Beogradu odbaciti zahtjev za Nedićevom rehabilitacijom, tajnik SLS-a, koji je uporno isticao da je njegov prastric zaslužan za spas 350.000 Srba iz NDH, priznao nam je da sve ono što je pratilo taj dugotrajni sudski proces smatra osobnom pobjedom.
- Ročišta su pratili mediji, organizovane su tribine… Sve to pomoglo je da se vidi da je istorija sasvim drugačija od one koju su pisali komunisti. Morao sam da to uradim da buduća pokolenja ne žive u zabludi - poručio je, otvoreno konstatirajući kako se proces rehabilitacije osobe kojoj nikada nije suđeno, kao što je to bio slučaj s Milanom Nedićem, ‘ne bi mogao pokrenuti ni u jednoj normalnoj zemlji’.
No to je samo jedna od nelogičnosti iz srpskog Zakona o rehabilitaciji, čija je prva verzija donesena 2006. godine. Mnogi ga smatraju jednom od najvećih sramota koje poznaju moderni pravni sustavi jer je njime de facto omogućeno da svaka osoba koja je nakon travnja 1941. lišena bilo kakvog prava bude rehabilitirana kao žrtva ideološkog ili političkog progona i tako ona ili njeni nasljednici ostvare beneficije kao što su poseban mirovinski staž, vraćanje konfiscirane imovine i rehabilitacijsko obeštećenje.
Prema podacima koje je Balkanska istraživačka mreža (BIRN) dobila od 25 viših sudova, u Srbiji je u prvih deset godina od donošenja zakona podneseno više od 13.000 zahtjeva za rehabilitaciju. Na popisu preko 7.116 rehabilitiranih nalaze se nositelji proosovinske politike i zagovornici Trojnog pakta uoči Drugog svjetskog rata kao što su Pavle Karađorđević i Dragiša Cvetković te čitav niz osoba odgovornih za ratne zločine koje su bile dio kvislinškog aparata ili snaga kolaboracije.
Načinjenu štetu pokušalo se ublažiti drugom verzijom zakona koja je stupila na snagu krajem 2011. Njome se propisuje da se zahtjev ne može podnijeti za pripadnike okupacijskih ili kvislinških snaga koje su jugoslavenske vlasti proglasile ili osudile kao ratne zločince. No istodobno su kao iznimka navedene osobe koje su zločincima proglašene odlukom vojnog suda ili drugog organa pod kontrolom Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije u slučaju da se u postupku rehabilitacije utvrdi da one nisu učestvovale u spornim događajima. Drugim riječima, sucima je i dalje ostavljena uloga tumača pojedinih povijesnih razdoblja, što je lani pred Višim sudom u Valjevu rezultiralo nepravomoćnom rehabilitacijom Nikole Kalabića, komandanta Gorske garde Jugoslavenske vojske u otadžbini (JVuO) i gospodara života i smrti u pojedinim dijelovima Šumadije i Kolubare tokom 1943. i 1944.
Milan Radanović, povjesničar i autor knjige ‘Kazna i zločin – snage kolaboracije u Srbiji’, kaže da su članovi sudskog vijeća i Bojan Dimitrijević s beogradskog Instituta za savremenu istoriju, koji je u tom procesu angažiran kao stručni konzultant, namjerno ignorirali čitav niz objavljenih i neobjavljenih, ali lako dostupnih izvora o Kalabićevoj komandnoj odgovornosti za ratne zločine. Iako je Apelacioni sud u svibnju ove godine ukinuo prvostupanjsko rješenje te predmet vratio na ponovno suđenje, Radanović dodaje da je odluka valjevskog suda otvorila mogućnost za rehabilitaciju drugih oficira JVuO-a koji su komandno odgovorni za zločine nad civilima i vojnu kolaboraciju s okupatorom.
Miloševićev režim nije sprečio normalizaciju i društvenu i istorijsku rehabilitaciju četničkog pokreta i njegove ideologije. Tako je omogućeno stvaranje osnova za službenu rehabilitaciju koja je realizirana nakon 2000. – kaže povjesničar Milan Radanović
- Viši sud u Kragujevcu je nedugo nakon rehabilitacije Kalabića rehabilitovao Momčila Obradovića, komandanta Četvrte brigade Korpusa gorske garde JVuO-a koja je participirala u masovnom zločinu počinjenom 28. aprila 1944. u Drugovcu kod Smedereva. Toga dana, prilikom napada na partizansko uporište, stradala su 72 seljaka i zapaljeno je oko 120 kuća - kaže Radanović, koji je za Novosti izdvojio neke od najproblematičnijih odluka viših sudova.
U njih se ubraja odluka o rehabilitaciji Mihajla Zotovića, kapetana Srpske državne straže odgovornog za masovne i brutalne zločine nad stanovništvom 20-ak sela u Leskovačkom i Topličkom okrugu tokom 1944., koju je 2009. donio Viši sud u Prokuplju. Zotović je osobno ubijao, batinao, naređivao pljačku, spaljivanja kuća, ali i cijelih sela, kao i hapšenja, torturu, ubijanja te ustupanje Gestapu partizanskih simpatizera. Pripadnici Straže su pod njegovom komandom 28. ožujka 1944. u Miroševcu kod Vučja ubili 11 osoba, pretukli, uhapsili i zatvorili 42 mještana te opljačkali selo. Dva i pol mjeseca kasnije, prilikom ponovnog upada u Miroševac, silovali su nekolicinu žena i spalili 86 domaćinstava.
- Zotović nije bio ‘žrtva progona i nasilja iz političkih, ideoloških i materijalnih razloga’, kako se to navodi u rešenju o njegovoj rehabilitaciji, već je bio pokretač, inicijator i nosilac najtežih oblika ratnih zločina i aktivan saradnik okupatora. Navedena formulacija predstavlja grubo prekrajanje istorijskih činjenica, odnosno ideološki motivisanu laž. Članovi sudskog veća uopšte nisu istražili njegovu ratnu biografiju iako postoji obiman korpus dokumenata koji ukazuje na njegovu odgovornost za kolaboraciju i ratne zločine - objašnjava Radanović.
Viši sud u Beogradu 2011. rehabilitirao je pak Momčila Jankovića, ministra bez portfelja u Nedićevoj vladi i komesara u prvoj kvislinškoj vladi u ljeto 1941., koja je između nekoliko represivnih uredbi donijela onu o prijekim sudovima. Radanović ističe da je ona predstavljala pseudopravnu osnovu za represiranje i ubijanje komunista i njihovih simpatizera.
- U obrazloženju rješenja o Jankovićevoj rehabilitaciji navodi se krupna istorijska laž koja je nastala parafraziranjem neutemeljene tvrdnje podnositelja zahtjeva. Naime, u njemu se ističe da je Janković ‘dok je vršio funkciju ministra spasao oko 2.000 Jevreja’. U kratko vrijeme dok je on bio ministar, Jevreji su u Srbiji bili brutalno obespravljivani i diskriminisani, a započela su i hapšenja jevrejskih muškaraca, pri čemu istorijski izvori ne ukazuju na to da je Janković uticao na spašavanje makar jedne osobe - kaže povjesničar zaposlen u Arhivu Srba u Hrvatskoj i dodaje da je vjerojatno najdrastičniji primjer zloupotrebe Zakona o rehabilitaciji odluka kojom je nevinim proglašen Spasoje Drenjanin.
Drenjanin je zapovijedao bataljonom u Posavskoj brigadi Avalskog korpusa JVuO-a koji je 21. prosinca 1943. izvršio pokolj u Vraniću kod Beograda. Toga dana je na svirep način ubijeno 67 mještana, među kojima su većinu činili žene i djeca. Drenjanin, kojeg je Viši sud u Beogradu 2015. proglasio žrtvom političkog i ideološkog progona komunista, neposredno je sudjelovao u tom brutalnom zločinu.
Iste godine beogradski sud poništio je presudu iz 1946. na temelju koje je komandant JVuO-a Dragoljub Draža Mihailović zbog veleizdaje i suradnje s nacistima osuđen na smrt strijeljanjem. Neskroman obol toj skandaloznoj presudi na koju nije bilo prava žalbe dale su osobe bliske Tomislavu Nikoliću, tadašnjem predsjedniku Srbije kojem je Vojislav Šešelj, kasnije u Haagu osuđen za ratni zločin, 1993. na Romaniji dodijelio čin četničkog vojvode. Dok se u ulozi punomoćnika predlagača rehabilitacije našao Oliver Antić, Nikolićev savjetnik koji je ranije sugerirao da bi se na paradi povodom 70. godišnjice oslobođenja Beograda trebala naći i četnička obilježja, među predlagačima rehabilitacije je bila i umirovljena profesorica međunarodnog prava Smilja Avramov, koja je inače bila među glavnim ideolozima režima Slobodana Miloševića, a Nikolić ju je uoči odluke o rehabilitaciji odlikovao zbog ‘naročitih zasluga za Republiku Srbiju’.
Kako podsjeća Radanović, upravo su se početkom 1990-ih u Srbiji pojavile prve inicijative za rehabilitaciju osoba koje su ostavile negativan trag u povijesti Drugog svjetskog ratu. U prvom višestranačkom parlamentu tako su poslanici neočetničkog Srpskog pokreta obnove (SPO) predložili da Skupština izglasa političku rehabilitaciju Mihailovića. Zbog dobrih odnosa vladajuće Socijalističke partije Srbije (SPS) sa Savezom udruženja boraca Narodnooslobodilačkog rata (SUBNOR), ona nije naišla na očekivani odaziv. Iako Miloševićev režim nije direktno sudjelovao u rehabilitaciji četništva, on nije učinio ništa da zaustavi afirmaciju njegove prakse koja je bila prisutna u ratovima 1990-ih.
- Ujedno, njegov režim nije sprečio normalizaciju i društvenu i istorijsku rehabilitaciju četničkog pokreta i njegove ideologije koju su sprovodile pojedine opozicione stranke, građanska inteligencija, Srpska pravoslavna crkva i prvi ideološki motivirani revizionisti koji se tih godina zapošljavaju u državnim institutima - kaže Radanović i dodaje da je na taj način omogućeno stvaranje osnova za službenu rehabilitaciju četničkog pokreta koja je realizirana nakon 2000., odnosno kada su na vlast došle stranke ranije okupljene u Demokratsku opoziciju Srbije (DOS).
Narodna skupština Srbije je 2004. usvojila Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o pravima boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica kojim su pravno izjednačeni partizanski i četnički veterani. Dvije godine kasnije, za vrijeme prve vlade Vojislava Koštunice, poslanici Demokratske stranke Srbije (DSS) i Demokratske stranke (DS) glasali su i za Zakon o rehabilitaciji. Ipak, najveći napredak u oficijelnoj rehabilitaciji kolaboracionista postigla je vlada Mirka Cvetkovića u kojoj je sudjelovao i SPS. Ona je osnovala dvije revizionističke komisije od kojih je jedna imala zadatak da pronađe Mihailovićeve posmrtne ostatke, a druga, kako kaže Radanović, da pokuša dokazati kako su komunisti najveći zlikovci u modernoj povijesti Srbije.
- Režimski mediji i revizionistički istoričari su od 2009. do 2012. najviše doprineli plasiranju čitavog niza stereotipa, dezinformacija i propagandističkih neistina, čime je stvarana iskrivljena slika razdoblja nakon dolaska komunista na vlast u Srbiji. SPS, koji je od 2009. na državnom nivou participirao u svim vladama, nije učinio ništa da to spreči, niti je inicirao pokretanje javne diskusije o ukidanju neprihvatljivog Zakona o rehabilitaciji. Nakon svega, vladajuća Srpska napredna stranka (SNS) je po tom pitanju nastavila istu onu politiku koju su prethodno vodili DSS i DS - zaključuje on.
Vlada Ane Brnabić, a ranije i Aleksandra Vučića, koji je politički zanat kalio među Šešeljevim radikalima, posljednjih godina oglušila se na nekoliko inicijativa koje su išle u smjeru donošenja deklaracije o osudi rehabilitacija kao i ukidanja spornog zakona. Iako je po njegovoj posljednjoj verziji propisano da se zahtjevi za rehabilitaciju mogu podnijeti unutar roka koji je istekao 15. prosinca 2016., Novostima je iz Ministarstva pravde odgovoreno da u narednom razdoblju nisu predviđene njegove izmjene i dopune.
(Kraj)
Prethodni dio feljtona je na ovom linku.
