Dubravka Đurić, pjesnikinja i teoretičarka poezije, prevoditeljica američke poezije i antologičarka, redovita profesorica na beogradskom Fakultetu za medije i komunikacije, objavila je osam zbirki pjesama i brojne, u postjugoslavenskom prostoru vrlo zapažene i utjecajne studije o modernoj poeziji, umjetnosti i kulturi. Istraživanjem međuprostora poezije, vizualnih i izvedbenih umjetnosti intenzivno se bavi od početka 80-ih, dok je u teorijskim radovima usmjerena na feminističku vizualnu umjetnost i feministički performans. S Miškom Šuvakovićem supotpisuje kritički pregled u međunarodnim okvirima slabo poznatih avangardističkih pokreta naslovljen "The Impossible Histories: Historical Avant-gardes, Neo-avant-gardes, and Post-avant-gardes in Yugoslavia, 1918-1991" (MIT Press, Cambridge, 2003).
Priredila je i prevela blok o jezičnoj poeziji objavljen 1989. u časopisu Delo, posvećenom američkim poetikama, te je uredila i s Anom Gorobinski prevela pionirsku "Antologiju američke eksperimentalne poezije nakon 1970." (Otvoreni kulturni forum, Cetinje, 2023). Za svoju zbirku izabranih i novih pjesama "The Politics of Hope (After the War)" (Roof Books, New York, 2023.), koja je i glavni povod našeg razgovora, upravo je dobila prestižnu godišnju nagradu NASSS Prize, koju North American Society for Serbian Studies dodjeljuje za knjige tiskane na engleskom jeziku iz područja srpske društvene i kulturne povijesti.
Pokret i glas
U predgovoru zbirci "The Politics of Hope (After the War)" Charles Bernstein, jedan najistaknutijih suvremenih američkih pjesnika, esejista i književnih teoretičara, za vašu poeziju kaže da je istodobno izvedbena, performativna, kao i konceptualna. Kako su se ove odrednice razvijale u vašoj poeziji od ranih 80-ih do danas?
Velika je čast da je Charles Bernstein podržao knjigu, kao i izdavač James Sherry. Roof Books je značajna izdavačka kuća eksperimentalne poezije, a James je i odličan pesnik. Konceptualnost, pa i performativnost moje poezije nastala je u relaciji sa beogradskom analitičkom konceptualnom Grupom 143. Čitala sam njihove tekstove i gledala radove i performanse od 1979. do njihovog raspada 1980. U Zajednici za istraživanje prostora (1983-1987.) započela sam svoj rad na privatnim performansima, koje sam izvodila u javnim prostorima, ali nisu bili namenjeni javnim izvođenjima. Bila sam pozna novopridošlica u tom polju, koje je od početka 80-ih u Jugoslaviji, ali i šire, nestajalo. Postmoderna je polako, ali sigurno i temeljito potiskivala i na kraju zbrisala radikalne umetničke prakse, uključujući i poeziju. Krilatica je bila "povratak slici".
U izvođenju, pokret i glas su mediji po sebi! Od samog početka radila sam i sa ritmovima jezika, zato mi je bila značajna poezija nestale hrvatske pesnikinje, quorumašice, Sanje Marčetić
Zajednica za istraživanje prostora tome se opirala, nastavljajući u novom vremenu prethodne prakse. Problem sa mojim radom je bio taj da nije bilo sasvim jasno šta je to, a neki koji sada globalno mapiraju problem poezije i performansa nisu u stanju da generišu konceptualni okvir koji bi omogućio smeštanje mog rada u istorijsku perspektivu pesničkog performansa. Oni na ovu problematiku gledaju kroz historijski definisane prakse, već postojeće i etablirane primere kao univerzalne tipove. U prošlosti, to su radovi iz 60-ih i 70-ih sa jasnim ikonografijama, u doba postmoderne to su jasno definisane prakse eklektičkog postmodernizma u odnosu prema popularnoj kulturi i to one već uveliko kanonizovane. Sve što se ne uklapa u tu shemu je nevidljivo. Moj izvođački rad postaje jasniji ako se uzmu u obzir teoretiziranja iz knjige "Close Listening: Poetry and the Performed Word" koju je uredio Bernstein i koja je globalno potaknula nova proučavanja odnosa između izvođenja i poezije.
Prvi put sam 1983. u Studentskom kulturnom centru javno čitala poeziju, na otvorenju izložbe svojih radova sa fotografijama i tekstovima, tada pod uticajem britanskih umetnika Hamisha Fultona i Richarda Longa, kao i new age transnacionalne kulture koja je bila utkana u umetničku produkciju tog vremena. Za ulazak u zvučni performans inicijalni trenutak je bio kad sam 1991. sa Davidom Albaharijem i Vladimirom Kopiclom predstavljala Charlesa i Jamesa u Beogradu i Novom Sadu. Čitajući prevode njihove poezije počela sam da imitiram njihovu upotrebu glasa. Uvek ističem činjenicu da je u našoj kulturi ta praksa postojala! Najzanimljivije, najrazrađenije i najraskošnije razvila ju je Katalin Ladik. Ali, pošto je eksperiment od 80-ih u socijalističkoj Jugoslaviji nestao, do te prakse sam morala doći preko američkih eksperimentalnih pesnika.
Pokret i glas nisu u funkciji sadržaja pesme, sadržaj u konvencionalnom smislu ne postoji. Radim sa parataksom, temeljnom i za jezičku poeziju. U izvođenju, pokret i glas su mediji po sebi! Od samog početka radila sam i sa ritmovima jezika, zato mi je bila značajna poezija nestale hrvatske pesnikinje, quorumašice, Sanje Marčetić. Slušala sam snimke čitanja futurista, kubofuturista, dadaista, zvučnih pesnika. U ovoj paradigmi teorija i poetika koju razvijaju pesnici bitna je kao i praksa. Ne postoji praksa bez autorefleksije, to je temelji postulat pesničkog eksperimenta. U tom smislu podsticajna su bila izvođenja i teorije o izvođenju poezije i radu sa glasom Bernsteina, Stevea McCafferyja i Jeromea Rothenberga.
Kontekst i eksperiment
Bernstein kaže da je sva poezija lokalna i to je suprotstavio stajalištu visokoparnih humanista o velikoj poeziji kao univerzalnoj i bezvremenoj, kao da postoji samo jedan obrazac za poeziju i kao da ona nije prije svega uronjena u svoje vrijeme. Navodi da je vaš materinji jezik srpsko-hrvatski, jezik koji oficijelno više ne postoji, mrtvi jezik i da se vaša poezija zgušnjava kad se čita u kontekstu vašeg vremena i mjesta odnosno nasuprot njemu. Riječ je o suvremenoj poeziji i umjetnosti u Srbiji, Hrvatskoj i Sloveniji, a angloameričke čitatelje uputio je na antologiju srpske poezije od 60-ih do danas, "Cat Painters" (Diálogos, New Orleans, 2016.), koju ste priredili s Biljanom D. Obradović. Može li se onda reći da je ta poezija već prepoznata po svojim autorskim i poetičkim zasebnostima, ili se još uvijek primarno radi o užem, specijaliziranom interesu?
S obzirom da su od 90-ih godina kontekstualističke teorije bile dominantne i da je teorija i praksa jezičke poezije, koju od 1988. prevodim i proučavam, utemeljena na kontekstualističkom pristupu, dodala sam brojne reference. Moja sjajna prevoditeljka i prijateljica Biljana D. Obradović počela je da uvodi fusnote. Shvatila sam da kontekst iz kojeg moja poezija proizlazi nije poznat te mi se učinilo važnim da pomenem imena pesnika i pesnikinja na čiju se poeziju referiram, na eksperimentalne pesnike iz Slovenije, Hrvatske i Srbije. Mnoge pesme su nastale na poticaj prevoda američke poezije i to sam istaknula u fusnotama. Želela sam da ukažem na kontekste, jer kad se pesme prevode, kontekst se briše.
Grupa 143 i Zajednica za istraživanje prostora još uvijek nisu istorizovane, ostale su slepe mrlje, za kulturu oni ne postoje, što je zanimljiv fenomen u Srbiji koji će, nadam se, neko u budućnosti istražiti
Značajan je pojam politika poezije jezičkih pesnika Barretta Wattena i Charlesa Bernsteina, kao i feminističke eksperimentalne pesnikinje i teoretičarke Rachel Blau DuPlessis. U tom smislu moja je poezija politička posebno na nivou forme – rad sa formom zasniva se na artikulaciji pesme. Budući da je medij poezije jezik, bavim se dramom raspada zemlje i dramom raspada jezičke zajednice i nastankom novih, zovem ih, postsrpskohrvatskih jezika. A pitanje jezika je i pitanje identiteta. Mnogo autora i autorki bavi se u poeziji i prozi ovim pitanjima, a moja pozicija je, rekla bih, jedinstvena po tome što to činim u kontekstu eksperimentalne poezije.
Charles je povezao mene i Biljanu i mi smo dosta radile na predstavljanju srpske poezije u Americi. U pomenutoj antologiji predstavljeno je preko 70 autora i autorki od 70-ih do danas. To polje smo konstruisale kao modernističko i eksperimentalno. Važna nam je bila i kategorija politike identiteta (koja je za američku poeziju temeljna) te smo predstavile čitav spektar pesnika različitih etničkih pripadnosti, za razliku od antologije Charlesa Simića "The Horse Has Six Legs" iz 1992., u kojoj su antimodernistički pesnici dominantni.
Kao pjesnikinja i teoretičarka poezije izdvajate se, uz mnoge druge odlike, po jasnim i kritički profiliranim uvidima. Smatrate da prakse poput konceptualne poezije (conceptual poetry) i jezične poezije (language poetry) djeluju izvan lirskih kodova i stoga je njihova recepcija sužena. U svojim tekstovima problematizirate realistički profiliran, veristički model poezije u Srbiji, dok je s druge strane u Hrvatskoj i Sloveniji paradigma iskustva jezika prihvaćena u dominantnoj struji. Je li po vama ova koncepcijska opreka još uvijek aktualna i operabilna? Ovdje je u optjecaju bio opisni termin "stvarnosna poezija", za koji bih rekao da se uglavnom poklapa sa spomenutim verizmom, a čini se da je iskustvo jezika praktički posve istisnulo vrlo osobno, prije sveg emotivno iskustvo, točnije doživljaj sebe kao izdvojene, privatne jedinke.
Srpska poezija se dugo konstituisala u binarnoj opoziciji moderna-antimoderna poezija, što je podrazumevalo stalnu borbu ovih paradigmi. Veristički model je bio dominantan od 70-ih do sredine 80-ih. Pored te opreke postojao je i vojvođanski tekstualni eksperiment (termin je uveo Miško Šuvaković početkom 90-ih), ali taj eksperiment već je ranih 80-ih brutalno potisnut i zatim je nestao. Novosadski pesnici poput Vladimira Kopicla i Slobodana Tišme bili su značajni konceptualni umetnici, a Grupa 143 je povezana sa njihovim tekstualističkim (pesničkim i umetničkim) radom. Bila sam uronjena u tekstualni eksperiment, koji se nalazio između poezije i konceptualne umetnosti, ali od početka 80-ih sve je to nestalo.
Poezija više nije ekskluzivno područje umetničke proizvodnje pesnika, već ga okupiraju pesnikinje. Ono je, kao i celokupna kultura u izrabljivačkoj prekarnoj fazi neoliberalnog kapitalizma, postalo beznačajno
Grupa 143 i Zajednica za istraživanje prostora još uvijek nisu istorizovane, ostale su slepe mrlje, za kulturu oni ne postoje, što je zanimljiv fenomen u Srbiji koji će, nadam se, neko u budućnosti istražiti. Istrajno bavljenje jezičkom poezijom ima dve funkcije u mom radu. Shvatila sam da u transnacionalnom kontekstu pesnički eksperiment postoji kao legitimna praksa premda je u SFRJ nestao. Prevođenje jezičke poezije i teorije pomoglo mi je da svoju pesničku praksu bolje formalizujem u kontekstu gde ta praksa u jeziku na kojem pišem više ne postoji.
Poseban je problem taj da se na pesnički eksperiment gleda kao na prakse koje su legitimno postojale u prošlosti, ali nemaju veze sa savremenošću. One su istorizovane i više niko imalo obrazovan ne može da ih odbaci, ali u dominantnom toku i dalje su problematične, u kanonu su marginalne i zato nisu konstitutivne za savremenu pesničku proizvodnju. Pojam antilirske paradigme je problematična kategorija jer se "lirsko" smatra transcendentalnom jezgrom lirske prakse.
Nije slučajno da se danas transnacionalno pojam "poezija" ponovo zamenjuje pojmom "lirika", koji je redefinisan i semantički proširen kako bi bio sveobuhvatan. Ali, svako imenovanje je politički čin jer se njime redefiniše polje u stalnoj borbi između različitih poetičkih tendencija.
(Foto: Charles Bernstein)
Poezija i neoliberalizam
U uvodnom tekstu za temat časopisa Treća o feminističkoj poeziji, naslovljenom "Poezija i javna sfera", pišete da je književna kritika sada svedena na proizvodnju pjesničke medijske persone, baš kao i nagrade, književni časopisi, dnevne novine i lifestyle magazini. Nije li ta "kritika" onda zapravo tek jedna od marketinških strategija za plasiranje novog proizvoda? Također smatrate da je poezija dobila na novoj važnosti i ušla je u javnu sferu. A to je izravno povezano s agresivnim neoliberalnim imperativom za osvajanjem i kolonizacijom uvijek novih, neosvojenih područja kulturne proizvodnje. Raspoznaje li se u tome jedno, uvjetno rečeno, novo područje za kritiku i angažman u poeziji?
Zahvalna sam uredništvu Treće, posebno glavnoj urednici teoretičarki i umetnici Nataši Govedić, kao i teoretičarki Suzani Marjanić, koje su mi ukazale čast pozivom da budem urednica broja koji se bavi feminističkom i ženskom postjugoslovenskom poezijom. Broj je rađen u jeku pandemije koronavirusa i razmišljala sam o savremenoj poeziji – jer postalo je jasno da se sistem književnosti globalno transformiše – to što je poezija ušla u javnu sferu deo je neoliberalnih procesa monetarizacije i pretvaranja u robu svih područja ljudske proizvodnje, uključujući konačno i poeziju. Žanrovski sistem je transformiran neoliberalnim principom hibridizacije s kojim su nekad rigidne granice između žanrova, posebno poezije i proze, postale porozne. U novom režimu, poezija da bi došla do publike mora biti lako razumljiva, što je imperativ vremena.
Nova podela rada u ovom polju sada podrazumeva i marginalizaciju kritike, jer je razvijena teorija poezije kao značajan deo univerzitetske proizvodnje naučnih tekstova te ovo područje sada pokriva i prekriva delatnost književnih kritičara, koji u prethodnom periodu nisu morali biti deo univerzitetske zajednice. Poezija više nije ekskluzivno područje umetničke proizvodnje pesnika, već ga okupiraju pesnikinje. Ono je, kao i celokupna kultura u izrabljivačkoj prekarnoj fazi neoliberalnog kapitalizma, postalo beznačajno. Pa ipak, u savremenom svetu dramatično bezobzirnog i krajnje brutalnog izrabljivanja ljudskih i neljudskih resursa, ukidanja ljudskih prava, posebno brutalnih kampanja verskih institucija, političkih partija, udruženja i pojedinaca koji zastupaju antirodne ideologije, poezija je postala značajan alat u zalaganju za emancipatorske politike i životne prakse u javnoj sferi, ma koliko ova bila skučena.
Nasuprot modernističkoj paradigmi, koja je muškocentrična, jer su pjesnici i kritičari bili najznačajniji proizvođači estetičke vrijednosti i pripadnih sudova, za vas je nova paradigma ženskocentrična, barem kad se radi o pjesničkoj produkciji. Pripremate antologiju ženske poezije koja će pokrivati područje ove, kako se najčešće geografski označava, regije, odnosno negdašnje Jugoslavije. Možete li nam nešto reći u tom novom projektu?
Na poziv Vere Kopicl i Silvie Dražić, novosadskih feminističkih aktivistkinja, teoretičarki i izdavačica, koje su osnovale i vode Savez feminističkih organizacija (Re)konekcija, radim na pomenutoj antologiji. Ovo će biti treća antologija u njihovom izdavačkom programu. Pesnik i aktivista Siniša Tucić uredio je 2021. antologiju "Nevidljiva zebra: novosadska ženska poezija" te je napisao obimnu studiju gde iz istorijske perspektive od 70-ih do danas prati promene u pisanju pesnikinja. Drugu, "RegiONA: antologija regionalne ženske književnosti" iz 2022. potpisuje Vladislava Gordić Petković, profesorka, naučnica i književna kritičarka, koja se iz rodne perspektive bavi književnošću. Ova druga antologija pokazuje labavu granicu između poezije i proze, uvršene su i pesme i priče izabranih regionalnih autorki.
Antologija na kojoj radim trebala bi mapirati neke zanimljive vidljive, ali i manje vidljive pesničke prakse pesnikinja koje dolaze iz raznih nacionalnih, postjugoslovenskih pesničkih kultura. I tu ponovo dolazimo do pitanja o poeziji kao univerzalnoj ili kontekstualnoj. Kao što je Bernstein napisao, poezija uvek nastaje lokalno, ali ako iz drugog prostora i vremena ne ukažete na konkretan kontekst iz kojeg proizlazi, vi je konstruišete kao univerzalnu, odnosno izvankontekstualnu.
