Baš na Sretenje, 15. februara, u prostorijama SPD-a "Privrednik" u Zagrebu održana je tribina "Prvi mitropolit zagrebački, mučenik Dositej Vasić" na kojoj je đakon Dalibor Midić, autor knjige "Služitelj mira i ljubavi – Sveti ispovednik Dositej, Episkop niški i Mitropolit zagrebački (1878-1945)" govorio o manje poznatim detaljima iz života i rada ovog mitropolita i svetitelja, kao i razbio neke od mitova i spinova vezanih uz Dositeja Vasića.
Njegov život i djelo odvijali su se u vremenima iskušenja, ali on je svaki svoj i zadatak i misiju uspješno obavljao, moglo se zaključiti iz đakonovog izlaganja.
- Dositej, koji je u godinama pre i tokom Prvog svjetskog rata bio niški vladika, kao i ostalo srpsko pravoslavno sveštenstvo, našao se na udaru bugarskih okupacionih vlasti koja ga hapse. Neke od njih su odmah pobili, neke su internirali u logore gdje su umrli od gladi ili prilikom gradnje puteva i tunela, dok je Dositeja je spasilo što je već tada bio poznat u Evropi, pa su se iz Vatikana i Haga raspitivali za njegovo zdravlje. Prema kasnijim podacima, Bugari su tokom rata pobili 192 sveštenika, kao i najmanje 19.000 civila, među kojima veliki broj žena i djece - rekao je đakon, podsjetivši da su Bugari imali pretenzije prema Makedoniji i jugoistočnoj Srbiji zasnovane isključivo na Sanstefanskom ugovoru iz 1878. godine. Bugari su u okupirane krajeve dovodili svoje učitelje i sveštenike i uklanjali sve koji su se suprotstavljali njihovom asimilatorskom djelovanju.
- Kad se vratio u svoju eparhiju zatekli su ga jad i beda; deca su ga vukla za rukav i pitala što je s njihovim očevima, a popadije su svakodnevno na istočnom izlazu iz Niša čekale svoje muževe koje su Bugari pobili u obližnjim šumama. Na početku rata vladika je za svoje verne dobivao pomoć od britanskog kralja i ministra Čerčila. Kad je rat završio od ruskih emigranata kupuje štampariju, prebacuje je u Niš gdje štampa knjige, da bi od zarade financirao domove za siročad.
Poduhvatit će se još jednog zadatka – prevesti Čehe i Slovake u pravoslavlje. Naime, Česima i Slovacima nije odgovarala rimokatolička crkva koju su smatrali dijelom okupacije. Ruska crkva je zbog rata imala svoje probleme, pa su se obratili SPC-u koji je uputio vladiku da te ljude prevede u krilo pravoslavlja. Do 1924., koliko je trajala misija, u krilo pravoslavlja prevedeno je 1,3 milijuna ljudi iz tadašnje Čehoslovačke, uključujući i Zakarpatsku Rusiju u kojoj su prevladavali unijati i gdje je Dositej nakon 470 godina sagradio prve pravoslavne manastire. Štoviše, autonomna "Češka i moravsko-šleska eparhija" bila je u nadležnosti SPC-a da bi 1948. bila predana Moskovskoj patrijaršiji.
I nakon progona pravoslavnog sveštenstva u Drugom svjetskom ratu, između ostalog i zato što se jer su se atentatori na Reinharda Heydricha 1942. skrivali u pravoslavnoj crkvi u Pragu, a i nakon perioda komunizma, Pravoslavna crkva Čeških zemalja i Slovačke danas ima 130.000 vjernika, rekao je đakon Dalibor.
Novo poglavlje značilo je odlazak u Zagreb gdje je Dositej postao prvi mitropolit i pokrivao prostore Slovenije i sjeverozapadne Hrvatske. Kao čovjek s multikulturnim iskustvom, razvijao je pravoslavnu zajednicu i formirao manastir Sv. Petka na Sv. Duhu.
Slijedi novo, tragično poglavlje, stradanje u NDH. Hapse ga 7. maja i odvode u zatvor u Petrinjskoj gdje su ga prebili, mučili, čupali mu bradu čak ga pokušali i moralno difamirati. Nakon toga prebacili su ga u bolnicu Sestara milosrdnica gdje su mu sanirane rane, a onda je naredni dan ubačen u stočni vagon i prebačen u Beograd, gdje ga Nijemci odmah hapse i prebacuju u zatvorsku ćeliju u kojoj je do tada bio patrijarh Gavrilo Dožić koji je dan prije njegovog dolaska prebačen u manastir Vojlovicu, nakon čega ga prebacuju na privatnu kliniku, a onda u manastir Vavedenje gdje se vrlo polagano oporavljao od mučenja, ali mu se zdravlje pogoršavalo zbog tuberkuloze koju je vukao od Prvog svjetskog rata. Umro je 13. januara 1945. godine.
Đakon Dalibor se tom prilikom osvrnuo i na tvrdnju da su ga u bolnici mučile sestre milosrdnice, ističući da se ta priča prvi put javlja 1965., što nije potvrdio ni sam mitropolit koji je govorio da su ga mučili "oni nesrećnici u Zagrebu", ali da se radovao što će biti ispraćen u Beograd jer se za njega zauzeo Stepinac". Stepinčevo zalaganje da se Dositej pusti na slobodu nalazi se u još jednom nezavisnom izvoru, naglasio je đakon.
- Dositej je jedna vanvremenska ličnost, obrazovan i poštovan arhijerej, čiji je doprinos misiji SPC-a u rangu sv. Nikolaja Velimirovića. Zato ga Sabor SPC 1997. kanonizuje kao Sv. Ispovednika zagrebačkog, a ne sveštenomučenika jer nije ubijen zbog vere, rekao je đakon.
