Prvu čitanku Stevo Čuturilo je objavio 1879., kao sastavni dio "Bukvara za crnogorske škole". Naredne godine Čuturilo štampa u Pančevu, u Knjižari Braće Jovanovića Prvu bukvarsku čitanku: mješovitu građu za vježbanje u očiglednoj nastavi, u govorenju, čitanju i pisanju za drugo polugodište prvog razreda koja je služila za uvežbavanje čitanja. Moto Čitanke, koja je bila odvojena od Bukvara, bio je: "Znanje je svjetlost, znanje je moć, učimo, braćo, dan i noć!"
Prva bukvarska čitanka bila je podijeljena na 11 poglavlja od kojih su najobimnija prva dva: "Škola i crkva" i "Čovjek, sam, u porodici, društvu". U Čitanci dominiraju prozni tekstovi, uglavnom priče narativnog karaktera, čiji su junaci djeca koja godištem odgovaraju učenicima i koja svojim postupcima indirektno utiču na ponašanje učenika. Ima tu zagonetki, savjeta i molitvi, koji treba da kod učenika potaknu ljubav prema školi i učenju kao i njegovanju porodičnih vrijednosti i hrišćanskih vrlina.
Pored priča narativnog karaktera, postoje tekstovi o prirodnom okruženju učenika koji imaju deskriptivan karakter. Ti tekstovi nadoknađuju nedostatak udžbenika iz drugih predmeta, posebno prirode i društva. U "Prvoj bukvarskoj čitanci" poezija je slabo zastupljena. U Crnoj Gori Čitanka je bila u upotrebi do 1895. godine kada je došlo do izmjene nastavnog programa.
Prvu čitanku Čuturilo je adaptirao za ekavsko govorno područje i ona se koristila u osnovnim školama u Kraljevini Srbiji, kasnije Kraljevini, Srba, Hrvata i Slovenaca i, neko vrijeme, u srpskim školama pod turskom okupacijom. Razlika u odnosu na prvo izdanje "Bukvarske čitanke" ogleda se u smanjenju broja tekstova u kojima je opisano prirodno okruženje, u jednakoj zastupljenosti poezije i proze kao i u adaptaciji tekstova iz narodne književnosti.
"Druga čitanka za drugi razred osnovnijeh škola" štampana je u Državnoj štampariji na Cetinju 1880. godine. Bio je to prvi udžbenik štampan u Crnoj Gori poslije rata. U ovoj čitanci više od trećine tekstova napisao je sam Čuturilo. U popisu tekstova u sadržaju on navodi i njihove autore, što nije bio slučaj u prethodnim čitankama. Ima dosta prevedenih i prerađenih tekstova iz strane književnosti. Od srpskih pjesnika, Jovan Jovanović Zmaj zastupljen je sa desetak pjesama. Djela iz narodne književnosti ima malo s obzirom na njenu prisutnost u crnogorskoj usmenoj tradiciji.
"Treća čitanka za treći razred osnovnijeh škola" je vjerovatno objavljena 1880. godine, ali to prvo izdanje nije sačuvano. Drugo izdanje štampano je 1885. godine i to je prvi udžbenik u Crnoj Gori koji je recenziran i odobren za štampu. U trećoj čitanci je veći broj proznih tekstova u odnosu na poeziju.
Tekstovi su duži i sveobuhvatniji nego u čitankama za niže razrede s obzirom na uzrast učenika. Za razliku od Druge čitanke, gdje je narodna književnost slabo zastupljena, ovdje ima dosta basni i narodnih pjesama. Pitalice i poslovice preuzete su iz djela Petra Petrovića Njegoša. Ima i Čuturilovih autorskih pjesama. Dio čitanke koji prikazuje prirodno okruženje ima enciklopedijski karakter i njime se nadoknađuje nedostatak udžbenika iz ostalih predmeta. Čitanku je Čuturilo adaptirao za srpske osnovne škole u Austrougarskoj tako što je rodoljubive tekstove iz slavne srpske i crnogorske historije izostavio, jer u Austrougarskoj nisu bili poželjni. Razlika između ovih izdanja ogledala se u tome što su Čitanke namijenjene školama u Crnoj Gori imale na unutrašnjoj strani korica odrednicu "samo za crnogorske škole".
Sve tri Čuturilove čitanke imale su, u duhu vremena u kojem su nastale, enciklopedijski karakter. Nisu bile usmjerene samo na jezik i književnost, već su, svojim sadržajima popunjavale nedostatak udžbenika iz ostalih predmeta. One su učenicima u to vrijeme često bile jedina lektira i literatura.
Tekstovi u čitankama, od koji je mnoge Čuturilo sam napisao, imali su obrazovni i vaspitni karakter. Govorili su pored ostalog, o historiji, običajima i kulturi tog vremena. Čitanke su objavljivane od 1880. do 1925. godine i bile su veoma popularne, mada nisu doživjele slavu Čuturilovih bukvara.
Usprkos brojnim saznanjima o značaju Čuturilovog pedagoškog i autorskog rada, nepravedno je zaboravljen od sredine 20. vijeka. O njemu se u novije vrijeme sve više govori i piše, jer njegovo djelo zahtijeva detaljnu naučnu, stručnu obradu i novo vrednovanje, koje bi mu obezbijedilo zasluženo mjesto u historiji prosvjete i kulture zemalja u kojima je živio i radio.
(Kraj)
