Srđan Barišić je mladi sociolog iz Beograda. Autor je više od trideset znanstvenih radova objavljenih u domaćim i stranim časopisima i zbornicima iz područja sociologije religije. Aktivist je civilnog sektora i suradnik brojnih nevladinih organizacija koje se zalažu za zaštitu ljudskih prava i građanskih sloboda. Religija je jedno od njegovih osnovnih područja istraživanja, pa smo s njim popričali o aktualnim događajima u Srpskoj pravoslavnoj crkvi.

Smene episkopa

Nedavno je Sveti sinod SPC-a smijenio episkopa mileševskog, vladiku Filareta, poznatog po dosta ekstremnim stavovima. Prije njega je s episkopskog trona maknut i vladika Vasilije Kačavenda, a spominju se još neke smjene: na što one upućuju?

Niti je sada već bivši episkop mileševski Filaret bio usamljen u ispoljavanju ekstremnih stavova u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, niti su ti stavovi bili najoštriji. Odlukom od 10. marta, Sveti arhijerejski sinod SPC-a razrešio ga je dužnosti eparhijskog arhijereja i protiv njega pokrenuo kanonski postupak, ali, kao i mnogo puta do sada, javnosti nisu navedeni jasni razlozi te odluke. Ne bi trebalo da nas iznenadi da ni posle redovnog majskog zasedanja Sabora SPC-a ostanemo uskraćeni za obrazloženje: ne bi bilo prvi put da se prećute i ignorišu važna pitanja u radu najviših organa Crkve. Možemo samo nagađati koji su konkretni razlozi toj odluci, a njih može biti mnogo.

Većinska verska zajednica u Srbiji i dalje je opterećena profanim pitanjima, poput teritorija i granica, i još se uvek teško uzdiže na više sfere dijaloga i razumevanja. Živimo u društvu sa političkom naddeterminantom i duhovni autoriteti, nažalost, nisu imuni na to

Prethodna smena, odnosno penzionisanje episkopa zvorničko-tuzlanskog Vasilija, imala je konkretan i jasan povod, ali svakako je postojao i širi kontekst episkopovog činodejstvovanja, kako finansijskog tako i političkog. I episkop raško-prizrenski Artemije razrešen je dužnosti, pa i raščinjen, prvenstveno zbog finansijskih malverzacija u eparhiji, a ne političko-ideološkog neslaganja sa crkvenim vrhom. Ta dimenzija sukoba izbila je u prvi plan tek nakon odluka Sinoda i Sabora. U medijima najavljivana moguća smena episkopa kanadskog Georgija takođe je praćena brojnim izveštavanjima o finansijskim malverzacijama, profanisanju crkvenog zemljišta i hramova, ‘raskalašnom životu’ episkopa itd. Takođe, mediji navode da su i pozicije episkopa banatskog Nikanora i episkopa Pahomija poljuljane, ali teško je utvrditi zajedničku nit svih pojedinačnih slučajeva, osim eventualne finansijske zloupotrebe ili preteranog i kontinuiranog narušavanja duhovnog autoriteta Crkve. Teza da je reč o svojevrsnom obračunu ‘ekumenista’ sa ‘nepodobnim vladikama’, onima koji su protiv novotarija u liturgiji, približavanja Vatikanu i simfonije sa vlastima, po mom skromnom mišljenju ne drži vodu, jer autoritetima kojima se pripisuje da predvode ‘ekumeniste’ ti atributi nikako ne pristaju.

Donedavni vladika Filaret davao je u posljednjoj godini vrlo čudne izjave, među kojima je i ona da SPC nije više ona crkva u koju je vjerovao. U političkom je kontekstu to tumačeno kao njegov otpor ulasku Srbije u EU i želja za uspostavljanjem najbližih odnosa s Rusijom. Može li se njegova smjena tumačiti i kao ograđivanje SPC-a od takvih političkih stavova?

Većinska crkva u Srbiji generalno ima velik problem u definisanju jedinstvenog stava po brojnim, za crkvu i/ili državu važnim pitanjima. Jedan od objektivnih razloga jeste organizaciono ustrojstvo koje karakteriše veliki stepen autonomije na episkopalnom nivou, ali postoji i drugi razlog – odsustvo volje da se Crkva reformiše u skladu sa realnim zahtevima savremenosti. Nije mi prihvatljivo tumačenje da su politički stavovi episkopa Filareta dovoljan razlog za njegovu smenu, mislim da je reč o kumulativnom dejstvu mnogih, pa i političkih faktora. Episkop Filaret nije usamljen u održavanju tradicije antievropske retorike u Srpskoj pravoslavnoj crkvi i paradoksalno je da je njegovu smenu inicirao upravo mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije, koji ne samo da ne zaostaje za Filaretom u omalovažavanju integrativnih procesa i veličanju ‘majke Rusije’ nego i prednjači u tome, srazmerno svom položaju i uticaju u crkvenoj strukturi. Možemo naći veoma mnogo primera u kojima se evrointegracije tumače kao pogubne za ‘srpski organizam’, a toj retorici nisu odoleli ni najviši crkveni autoriteti.

Zbog brojnih neregularnosti u Mileševskoj eparhiji organizovan je velik broj peticija sveštenika i građana protiv episkopa Filareta upućivanih Sinodu SPC-a, a u medijima su se često pojavljivali izveštaji o finansijskim malverzacijama sa humanitarnom pomoći, dugovanjima za struju i radove, veze sa određenim političkim pokretima itd. Osporavana je i izgradnja luksuznog hotela u Pribojskoj Banji, a poznat je i sudski proces sa Udruženjem banaka Srbije povodom korišćenja hologramskog lika Belog anđela. Setićemo se i legendarne ratne fotografije episkopa Filareta sa ‘šarcem’, donošenja dečje lobanje u televizijski studio, štrajka glađu na graničnom prelazu sa Crnom Gorom itd. Dodeljivanje ordena Vojislavu Šešelju i sporna izjava u manastirskoj besedi samo su neki od brojnih episkopovih etičkih incidenata od kojih se Crkva zvanično nije ogradila.

Politizacija religije

Orden Belog anđela dobili su, pored Vojislava Šešelja, i drugi ljudi iz crkvenog i svjetovnog života: Filaret je posljednji put odlikovao i raščinjenog vladiku Vasilija, kao i vranjskog vladiku Pahomija, kojem je suđeno za pedofiliju. Otkuda uopće praksa da eparhije dijele ordenje?

Orden Belog anđela Mileševska eparhija ustanovila je 2011., a među prvim nosiocima bili su kontroverzni episkopi Pahomije i Vasilije. Orden je dobio i Ivica Dačić za podršku i pomoć Manastiru Mileševo, mada je nakon mitinga protiv Briselskog sporazuma razmatrana mogućnost da se tadašnjem premijeru, zbog bogohulnih i anticrkvenih reakcija, oduzmu crkvena odlikovanja. Institucija eparhijskog ordena novijeg je datuma, ali važno je napomenuti da je to očigledno autonomna stvar eparhije koja ga dodeljuje, tj. odabir dobitnika spada u domen eparhije. Nisam siguran da li u Patrijaršiji SPC-a postoji funkcija ili telo koje se bavi nekom vrstom odobrenja ili potvrde za kovanje i dodeljivanje eparhijskog ordenja. Bilo kako bilo, mislim da ovde nije reč o legalitetu nego o legitimitetu. Nije pitanje da li episkop Filaret ili bilo koji drugi crkveni velikodostojnik ima dozvolu Sinoda da kuje i dodeljuje to ordenje, nego za koje je to ‘zasluge’ dodeljeno. U zvaničnom obrazloženju Eparhije piše da se orden Belog anđela prvog reda dodeljuje ‘profesoru doktoru Šešelju, četničkom vojvodi, pobedniku Haškog tribunala’. Odlikovanje Šešelja ne bi trebalo da bude povod za smenu Filareta jer je to autonomno pravo eparhije, ali odsustvo reakcije najviših autoriteta većinske crkve jeste osnova za pretpostavku da postoji legitimitet za tu počast.

Dojam je da su posljednjih godina dodatno zategnuti odnosi SPC-a i Svete Stolice, da je ekumenski dijalog utihnuo. Jesu li posrijedi crkveno-kanonski ili politički razlozi?

Kanonska neslaganja trebaju se prevazići ili barem približiti teološkim dijalogom, politički je to mnogo teže. Iako je Sveta Stolica i dalje na listi država koje nisu priznale nezavisnost Kosova, to nažalost nije dovoljna politička osnova na kojoj bi Srpska pravoslavna crkva izgradila sa njom eventualno kvalitetnije i sadržajnije odnose. Postoji veliki problem etnokonfesionalne identifikacije i njenog projektovanja na sve sagovornike sa kojima Srpska pravoslavna crkva stupi u kontakt. Većinska verska zajednica u Srbiji i dalje je opterećena profanim pitanjima, poput teritorija i granica, i još se uvek teško uzdiže na više sfere dijaloga i razumevanja. Živimo u društvu sa političkom naddeterminantom i duhovni autoriteti, nažalost, nisu imuni na to. Kontinuirani proces desekularizacije uzeo je svoj danak politizacijom religije i religizacijom politike, pa se sve teže mogu razdvojiti politička i verska oblast delovanja.

Podni mozaik i ordenje

Kardinal Kurt Koch zadužen je pri Svetoj Stolici za jedinstvo kršćana i njihov dijalog, a nedavno je bio u posjetu SPC-u. Koliko je zapravo, s obzirom na svoj odnos s Moskvom i Ruskom pravoslavnom crkvom, Crkva autonomna u odlukama vezanima uz takav dijalog?

U SPC-u postoje podele po mnogim pitanjima, pa i po pitanju susreta sa papom, bez obzira na to da li bi papa došao u Srbiju ili bi patrijarh otišao u Vatikan. Još je patrijarh German rekao da put svakog pape u Beograd vodi preko Jasenovca. A patrijarha je, kao svog duhovnog učitelja, u svojoj spornoj besedi isticao upravo episkop Filaret

Podsetio bih i na relativno skorašnju izjavu mitropolita Amfilohija, kojoj je povod bilo uvođenje sankcija Rusiji od strane Crne Gore, čime se sledila politika Evropske unije. Pozivajući se na reči svetog Petra Cetinjskog, Amfilohije je izjavio: ‘Ko ne bio veran jednojezičnoj, jednokrvnoj Rusiji, dabogda živo meso od njega otpadalo, bio proklet tri puta i tri hiljade puta od mene.’ Antiekumenski i antievropski stavovi u Srpskoj pravoslavnoj crkvi možda nisu toliko rasprostranjeni koliko su glasni i jasno artikulisani i jačaju sa sve tešnjim vezama sa Rusijom, pogotovo danas, u doba ukrajinske krize. Kosovo je osnova na kojoj se stvara snažna veza ne samo između srpske i ruske crkve, nego i između srpske crkve i ruske države. Podsetiću, podni mozaik u Hramu svetog Save, koji će koštati 40 miliona evra, finasira Rusija – ne samo ruska crkva, čak je i Vladimir Putin dao sredstva za završne radove. A u poslednjih deceniju-dve SPC je dodelio ordenje gotovo celokupnom diplomatskom koru Rusije u Beogradu.

Može li se očekivati da SPC nastavi ekumenski dijalog, s obzirom na to da je potpisnik Ravenskog sporazuma? I može li se dogoditi da Beograd bude svojevrsni most između Ruske pravoslavne crkve i Vatikana?

Dok postoji ovaj simfonijski (država i crkva) kult Rusije u Srbiji, mislim da nema osnove za nastavak ekumenskog dijaloga, jer se veze između srpske i ruske crkve i države ojačavaju sinhrono, šta je bilo vidljivo u vremenski veoma bliskim posetama najviših svetovnih i verskih autoriteta Rusije Beogradu.

A može li se očekivati da papa u neko dogledno vrijeme posjeti Srbiju?

U Srpskoj pravoslavnoj crkvi postoje podele po mnogim pitanjima, pa i po pitanju susreta sa papom, bez obzira na to da li bi papa došao u Srbiju ili bi patrijarh otišao u Vatikan. Još je patrijarh German rekao da put svakog pape u Beograd vodi preko Jasenovca. A patrijarha Germana, kao svog duhovnog učitelja, isticao je upravo episkop Filaret u svojoj spornoj besedi u Manastiru Dovolji, krajem avgusta 2014. godine.