Interdisciplinarna studija "Raspevani Beograd: urbani identitet i muzički video" (Clio, Beograd, 2023.) nova je knjiga Irene Šentevske, istraživačice popularne kulture s fokusom na vizualni aspekt urbaniteta. Riječ je o autoričinom doktorskom radu, gdje se na detaljan i pažljiv način promatra kako Beograd u tri tranzicijska desetljeća (1980. – 2010.) konstruira svoj urbani identitet kroz medijske i akademske polemike o popularnoj muzici i kroz medijsku formu muzičkog videa.
Gostujući na nedavnoj zagrebačkoj konferenciji "Devedesete: Srbi i Hrvati u regionalnom i globalnom kontekstu" naša sugovornica je u predavanju pod nazivom "Ceca ante portas: turbo-folk u srpsko-hrvatskim odnosima od 1990-ih naovamo" jasno naglasila da je premisa po kojoj je turbo-folk moguće tumačiti u crno-bijelim kategorijama neproduktivna za ikakav analitičan razgovor.
Na početku svoje knjige ističete da se akademski komentari o kompleksom polju popularnog "najčešće nalaze na samom izvoru podjela na 'nas i njih', radi čega je iz nekog razloga bezinteresna metapozicija u polemikama oko popularne muzike ekstremna rijetkost". Ali ako nema bezinteresne pozicije u demokratičnom području pop kulture, pitanje je kojim alatima akademske discipline 20. stoljeća mogu pogoditi analitički puls suvremenog trenutka popularne muzike?
Studije kulture, kao akademske discipline 20. veka, nastale su u Velikoj Britaniji kao odgovor na novu, masovnu medijsku industriju i popularnu kulturu kakvu svet pre Drugog svetskog rata nije poznavao. U okviru studija kulture alati za refleksiju novih i aktuelnih fenomena u medijima i popularnoj kulturi neprestano se razvijaju i usavršavaju. Ono o čemu govorite posledica je specifičnog položaja u kome se studije popularne muzike kao akademska disciplina nalaze izvan svog "izvornog" konteksta u anglosaksonskim zemljama. U delu sveta kojem i mi pripadamo, studije popularne muzike nikada nisu zaživele kao legitimna i "ravnopravna" akademska disciplina.
Popularna muzika nije predmet specijalizovanih studija sa pratećom infrastrukturom (univerzitetskim katedrama, institutima, stipendijama, nagradama), nema specijalizovane izdavačke produkcije, pa ni publike koja je senzibilisana za akademski pristup popularnoj muzici. To ne znači da ne postoje pojedinačni poduhvati – kakav je, uostalom, i "Raspevani Beograd" – kao ni zanimljive i vredne studije. Međutim, one po pravilu ostaju zarobljene u akademskom "getu" i za njih znaju samo ljudi specijalizovani za studije popularne muzike. Popularna muzika tako ostaje domen publicista, novinara, izvođača – ukratko, svih onih koji o njoj imaju neko "mišljenje" i imaju interes da ga javno iznose bez obzira na formalne kompetencije.
Da bi turbo-folk bio popularan van Srbije i Bosne i da nije bilo rata, u to nimalo ne sumnjam. To su procesi koji zapravo imaju malo veze sa dnevnom politikom. Cajke su u Hrvatskoj popularne na isti način kao Gibonni ili tvorevine Tončija Huljića u Srbiji
U historijskom ključu razvoja i bujanja pop kulture na našim prostorima, komercijalizacija estrade je u socijalizmu radikalno odstupala od proklamiranih ciljeva kulturne politike koji su, po riječima Stipe Šuvara, kojega citirate u knjizi, bili "podruštvljavanje kulture i historijski proces dokidanja tržišne kulture". Reklo bi se da je taj "historijski proces" bio osuđen na propast. Ono pak što je bio šuvarovski nesklad između kulturne politike i njezine provedbe u praksi, u kapitalizmu je logična činjenica bez nervoze. Estrada je oduvijek bila stvar tržišta, ali njezina dinamika u postjugoslavenskom kontekstu znači i treš estetiku velike većine postjugoslavenskih medija i pogonsko gorivo ideolozima revizionističkih kulturnih i obrazovnih politika. Potkrjepljuje li ovakav dojam i vaša analiza muzičkih videospotova u domaćoj produkciji – navodite da ste pregledali više od četiri tisuće različitih videa različitih žanrova?
Estrada je od samih svojih početaka bila stvar tržišta, možda najsamoodrživija grana jugoslovenske privrede i u tom smislu avangarda ekonomskih odnosa koji su nas dočekali u postsocijalizmu. Nisam stručnjak za ekonomiju, ali je činjenica da su njeni ekonomski učinci neupitni. Treš estetika i revizionistička ideologija su pojmovi s kojima bih operisala pažljivije – i jedno i drugo u našem društvenom kontekstu pripisujemo "drugima" – onima s kojima se razilazimo, bilo estetski, bilo ideološki. "Raspevani Beograd" je debela knjiga upravo zato što u njoj nastojim da pokažem da stvari na terenu estetskih i ideoloških sukoba oko popularne muzike nisu tako jednostavne – ta slika je mnogo kompleksnija, ali i dosta zabavnija nego što sam mogla da pretpostavim kada sam ušla u istraživanje.
Paradoks turbo-folka
Kad se danas, manje-više konsenzualno, govori da je "cajkaška estrada integrativni postjugoslavenski element", to znači da je logika tržišta konačno konsenzualno postala imuna na političke manipulacije? Ili? Je li moguće procijeniti u kojoj bi mjeri bilo ekspanzije turbo-folka izvan granice Srbije i Bosne da nije bilo rata 1990-ih?
Sada iznosim svoje lično mišljenje, a ne rezultat nekog naučno utemeljenog istraživanja za kakva se inače zalažem. Turbo-folk je deo našeg "zajedničkog kulturnog nasleđa" i on prelazi novonastale granice s istom ležernošću s kojom su ih nakon rata prelazili kulturni "ambasadori" poput Ramba Amadeusa, Darka Rundeka ili KUD Idijota. To je muzika koja je, na paradoksalan način, u ratu spajala i razdvajala borce na različitim stranama borbenih linija.
Da bi se taj paradoks razumeo, potrebno je taj monolitni pojam "turbo-folk" raščlaniti na sastavne delove, secirati i zaista proučiti onako kako se proučavaju, da se opet pozovem na Ramba Amadeusa, "mravojedi i druge prirodne pojave". Onda ćemo znati i zašto turbo-folk ljude u "regionu" spaja i zašto ih (još uvek) deli. A da bi bio popularan van granica Srbije i Bosne i da nije bilo rata, u to nimalo ne sumnjam jer se njegova popularnost naprosto oslanja na popularnost "narodne muzike" u socijalističkom periodu. To su procesi koji zapravo imaju malo veze sa dnevnom politikom. Cajke su u Hrvatskoj popularne na isti način kao Gibonni ili tvorevine Tončija Huljića u Srbiji.
Estrada je od samih svojih početaka bila stvar tržišta, možda najsamoodrživija grana jugoslovenske privrede i u tom smislu avangarda ekonomskih odnosa koji su nas dočekali u postsocijalizmu
U knjizi kažete da sve do pojave turbo-folka, novokomponirana narodna muzika nije prepoznavana kao suvremena ili urbana, već se njen stil vezivao za društvene aspiracije njenih protagonista. Kao žanrovski termin koji je skovao Rambo Amadeus, termin turbo-folk danas nije adekvatan, zbog čega u knjizi imate poglavlje "Trideset šest nijansi ružičaste ili kako definisati turbo-folk". Nudite i četiri podnaslova za analizu: a) turbo-folk kao društveni problem, b) umereno loše i dobre strane turbo-folka, c) turbo-folk kao teorija iz teretane, d) turbo-folk kao mravojed ili neka druga prirodna pojava. O čemu, dakle, ima smisla razgovarati kad govorimo o turbo-folku?
Ako bi se držali Rambovog pojašnjenja po kome je turbo-folk "društveni fenomen koji nastaje kada se primitivno društvo susretne sa (visokom) tehnologijom", rekla bih da termin turbo-folk nije prevaziđen i da je zapravo još uvek adekvatna metafora za društvo koje je u permanentnom raskoraku sa standardima koji su mu nametnuti spolja – sa nekog neuhvatljivog i nedokučivog Zapada. Dakle, nije problematičan sam termin, već neuviđanje složenosti dotičnog fenomena. Ja sam u knjizi navela 36 različitih tumačenja turbo-folka koja su veoma često potpuno oprečna, do granica apsurda, ne da bih iznela neku konačnu definiciju i autoritativno objašnjenje "šta je u stvari taj turbo-folk" već da bih ukazala na njegovu složenost. U kontekstu uspona "cancel kulture" i na našim prostorima, to poglavlje bih toplo preporučila javnim službenicima koji donose odluke o tome hoće li se ili neće negde održati turbo-folk koncert.
Odvažimo li se na konceptualni "presjek" popkulturne epohe koja nam je u fokusu, iz niza lucidnih komentara domaćih kulturnih figura koje citirate u knjizi izdvajamo sljedeće: Dubravka Ugrešić: "Narodnjaci su naše zajedničko smeće, nerješivo poput pustinjske prašine i naša zajednička nasljedna kulturna bolest"; Darko Glavan, s iskustvom rada u Komisiji za šund 1970-ih: "Novokomponirana muzika ima izravniji dodir sa stvarnošću – ili zadah stvarnosti, od uljudnih bezvezarija zabavno glazbene konfekcije"; Elvis J. Kurtović: "Najprije sam bio pionir, pa omladinac, pa hipik, pa punker, pa nezaposlen". Što kažete? I kako biste još malo dopunili ovaj "presjek"?
Meni je u "Raspevanom Beogradu" bilo jako važno da prenesem čitaocima ono što govore "svedoci epohe", akteri i komentatori događanja o kojima pišem u knjizi. Rekla bih da polifonija tih različitih glasova predstavlja gotovo muzički kvalitet ove knjige. Posle svega imam utisak da sam napisala samo predgovor i zaključak, a da su sve ostalo ispisali učesnici polemika oko popularne muzike i sami muzički spotovi. Takođe mi je od poslednjeg čitanja knjige ostao utisak da je ovo jedna zaokružena priča i da ne bih više menjala ni jednu rečenicu. A to je lep utisak…
"Ružičasta" i "crna" zona
Hipertrofija interesa za "cajke" kao zajednički termin svih žanrovskih inačica muzike koja na neki način provocira reakcije u društvu, zasjenila je ostale "urbane" muzičke žanrove ili muziku gradova. Kakva je onda uloga muzičke kritike? Kakvog ona ima smisla, kome se obraća?
U knjizi pratim dinamiku odnosa između "ružičaste" zone gde narodnjaci koji postepeno, u fuziji sa pop scenom postaju dominantni muzički mejnstrim, i "crne" zone s rokerima i zagovornicima Zapadu okrenutih muzičkih žanrova, koji svoj urbani identitet bruse kroz odijum prema narodnjacima. Ta dinamika je u kulturnom kontekstu Beograda i Srbije veoma specifična i zanimljiva za analizu. Ona je uslovljena ne samo tranzicionim društvenim previranjima u periodu na koji sam se fokusirala (rat, izolacija, promene političkog i ekonomskog sistema, kriminalizacija društva), već i promenama u medijskoj industriji koje su i lokalne i globalne. Svojevrsno urušavanje profesije muzičkog (pozorišnog, književnog…) kritičara, rekla bih, ima više veze sa prestrojavanjem globalne medijske industrije nego sa lokalnim prilikama. Mediji su od devedesetih naovamo okrenuti korisniku koji sâm ili uz pomoć "algoritma" mora da bira u moru sadržaja kojima je bombardovan. U tom procesu za kritičare više nema mesta ni vremena, pogotovo ako njihova delatnost ne podstiče potrošnju dotičnih sadržaja.
Kako se snalazite u komunikaciji s TikTok generacijom i njihovom percepcijom medijske stvarnosti i njezine muzičke "podloge"?
Ne snalazim se uopšte, pošto u svom životnom okruženju nemam njene pripadnike. Iz tog razloga ću se u budućnosti držati onoga što bolje poznajem i više baviti medijskom prošlošću nego sadašnjošću. Sadašnjost prepuštam TikTok generaciji, i mislim da je to sasvim OK.
Beograd u vašoj vizuri u knjizi ima tri boje za tri velika, uvjetno rečeno, žanrovska poglavlja: ružičasatu, crnu, sivu. U kojoj ga boji danas vidite?
Pored Ružičaste i Crne zone, u knjizi postoji i Siva zona. Kad pomešate pink i crni pigment dobijete – sivu. Sivo poglavlje se u knjizi fokusira na hip-hop. U Nemačkoj mi je jedan poznati profesor istorije, nakon što je pažljivo saslušao moju prezentaciju o srpskom i tursko-nemačkom hip hopu rekao: "Ne znam ništa o hip-hopu". Ovo poglavlje sam pisala za ljude koji ne znaju ništa o hip-hopu, ali bi trebalo da znaju, jer je po mom mišljenju hip-hop ključni fenomen za razumevanje globalne medijske industrije i savremenog stratifikovanog društva.
Zasebno poglavlje o hip-hopu mi je omogućilo da kroz priču o Novom Beogradu kao mitskoj kolevci hip-hopa u Srbiji dodatno osvetlim veze između popularne muzike i transformacija Beograda i srpskog društva. Hip-hop je dobio zasebno poglavlje u knjizi i zbog toga što najbolje pokazuje koliko su granice između Pink i Crne zone porozne i veoma često potpuno imaginarne. Beograd vidim kao mozaik u bezbrojnim nijansama ovih boja. Na prvi pogled u njemu dominiraju ružičasti tonovi, ali u toj slici nalaze se i bezbrojni sitni kamenčići koji formiraju neke zasebne, mikro i paralelne svetove u kojima se danas odvija muzički život, i život Beograda uopšte.
Na koji vas je način rad na ovoj studiji, koja se bavi transformacijom urbaniteta, privatno promijenio? I što vas u profesionalnom smislu sada intrigira?
Miško Šuvaković je moju prvu knjigu "The Swinging 90's: Pozorište i društvena realnost Srbije u 29 slika" nazvao "teorijskom autobiografijom". I "Raspevani Beograd" je autobiografska knjiga utoliko što govori o vremenu i mestu u kome sam provela 24 od 30 godina o kojima je u knjizi reč. A ono što me trenutno najviše intrigira u popularnoj kulturi jesu njeni kapaciteti za kolektivno pamćenje i kolektivni (samo)zaborav. Uostalom, ovo je knjiga o Beogradu koji peva od muke.
