Stogodišnjica proglašenja prve države južnoslovenskih naroda pokazala se kao propuštena šansa da se u većoj meri, politički nepristrano, ukaže na okolnosti njenog formiranja u kojima su značajnu ulogu imali prije svega Srbi iz Srbije, Hrvati i Srbi Prečani. A 75-godišnjica Drugog zasedanja AVNOJ-a kao osnove za drugu Jugoslaviju prošla je, sa retkim izuzecima, u još većoj šutnji, iako bi se i o socijalističkoj Jugoslaviji itekako trebalo razgovarati i zbog nje i zbog njenog nasleđa. O svemu govori istoričar Goran Vasin, vanredni profesor na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu čije su oblasti interesa istorija Srba u Habsburškoj Monarhiji, istorija SPC-a i istorija Srbije i Crne Gore od 18. do 20. veka. Kao autor ili koautor više knjiga i više desetina naučnih radova, Vasin je učestvovao i na nedavnoj međunarodnoj konferenciji u Zagrebu ‘1918. u stogodišnjoj perspektivi: stvaranje jugoslavenske države’.

Kako kao istoričar i građanin komentarišete obeležavanje stogodišnjice formiranja prve zajednice južnoslovenskih naroda i 75-godišnjice Drugog zasedanja AVNOJ-a i poruke koje su pritom upućene?

Kao istoričar nisam u potpunosti zadovoljan načinom obeležavanja pomenutih godišnjica u javnosti. Smatram da je bilo mesta za više raznovrsnijih manifestacija i tema na koje je bilo potrebno dati odgovore kada su u pitanju ovi veliki i važni datumi jugoslovenske istorije. Veliki narodi su na velika pitanja iz svoje istorije davali odgovore na valjan način na prvom mestu zbog sebe, svoje svakodnevice, boljeg razumevanja stvari. Na našim prostorima to često nije slučaj i zbog toga se teško rešavaju čak i osnovni problemi iz sfere sporta, ekonomije, kulture, pošto nerazjašnjena pitanja iz prošlosti u kombinaciji sa političkim zloupotrebama opterećuju svakodnevicu.

Koliko je javnost upoznata sa podacima o Velikom ratu i okolnostima formiranja Kraljevine SHS i koliko je taj deo istorije podložan falsifikatima i mitomaniji, ali i zaboravu?

Javnost je nedovoljno upoznata sa načinom stvaranja Kraljevine SHS ili je često upoznata s tezama koje služe za dnevno-političke manipulacije ili zloupotrebe. Najveći zadatak ozbiljnih istoričara je da upravo progovore javno ili da pišu na temelju ozbiljnih istraživanja o načinu kako je i zašto stvarana Jugoslavija, a i vek kasnije čini mi se da su mnogi skloni da i dalje ovo pitanje svrstavaju u kategoriju ključnu za političke zloupotrebe ili, kao što ste pomenuli, mitomaniju. Mitomanija je generalno bolest od koje se vrlo teško leči i potrebno je dugo vremena da se neke od lansiranih teza ili neistina opovrgnu na kvalitetan način. Posebno mi je krivo što neki od kolega prednjače u tom pogledu. Ali tu se ne može puno učiniti, realnost je takva kakva je.

Kakav je bio položaj Srba Prečana u Austro-Ugarskoj uoči rata, kakve su bile njihove veze sa Kraljevinom Srbijom i koliko je rat pogoršao njihovu poziciju?

Položaj Srba u Austro-Ugarskoj pre rata, posebno od aneksije BiH 1908., ukidanja Crkveno-školske autonomije 1912. i pobede Srbije u Balkanskim ratovima, nije bio najpovoljniji. Bečke i peštanske političke elite smatrale su da je došlo vreme za konačni obračun sa Srbijom, a samim tim ni položaj Srba u Monarhiji nije bio isti, o čemu, primera radi, svedoči i Veleizdajnički proces u Zagrebu. Hrvatsko-srpska koalicija bila je pod prismotrom zbog veza sa Kraljevinom Srbijom, tako da su postojale tenzije, koje će eskalirati posle Sarajevskog atentata. Početak rata doveo je Srbe u loš položaj, najpre ukidanjem srpskih listova, hapšenjem odnosno internacijom istaknutih pojedinaca srpske političke elite u Monarhiji, dok je u BiH i Sremu bilo i raseljavanja, ali i streljanja civilnog stanovništva.

Na konferenciji u Zagrebu pomenuli ste da je u austrougarsku vojsku regrutovano 127.000 Srba. U kojoj su meri oni bili lojalni vojnici i kolika je bila sumnjičavost vojnih vlasti prema njima? Postoje li procene koliko je Srba iz austrijske prešlo u srpsku vojsku?

Broj prečanskih Srba u austrougarskoj vojsci bio je velik. Ipak, mnogi od njih smatrani su nedovoljno lojalnima pa su služili u pozadinskim ili intendantskim službama. Sa druge strane, u operacijama u Galiciji i Soči mnogi od njih su se isticali i požrtvovanošću i hrabrošću, dok je deo njih često prelazio ruskim jedinicama zajedno sa Česima – ta se slika mora posmatrati kao kompleksna celina sa puno nijansi, sa mnogo životnih priča vojnika koji su se borili na obe strane u teškim okolnostima, u ratu koji je to tada bio nezabeležen po stradanju ljudstva i materijalnim gubicima. Što se tiče vojnika koji su prelazili u rusku i srpsku vojsku, njihove porodice su često stradale, tako da su posledice bile velike. Poznata je priča o Dobrovoljačkoj jedinici/korpusu od 16.000 vojnika koji se borio na Solunskom frontu.

Kakve su bile razmere represalija nad Srbima u Sremu, južnoj Ugarskoj i BiH i da li su te represalije počinile regularne civilne i vojne vlasti ili, kako bismo danas rekli, paravojne grupe? Koliko su zapravo austrougarske vlasti pribegavale represiji?

Represija nad civilima u Sremu i BiH bila je izrazita u jesen 1914. Sela u Sremu u koja je ušla srpska vojska u septembru 1914. bila su delimično raseljena, a stanovništvo internirano u logore, naravno, uz montirane sudske procese, kojih je bilo na svakom koraku i u BiH, gde su ‘šuckori’ vršili represiju nad civilnim stanovništvom uz prvo ozbiljno stradanje SPC-a, tu mislim na hapšenje i likvidacije sveštenika u Hercegovini. Broj Srba iz BiH u logorima je bio velik. Dodajmo da je austrougarska na sličan način postupala i sa Rusinima, primera radi u Galiciji, gde su likvidacije i hapšenja intenzivno trajali tokom jeseni 1914. Jednostavno, Monarhija nije bila spremna za rat u koji je ušla i otuda sumnjičenje i prismotra stanovnika koji su mahom bili lojalni dovodi do njenog ubrzanog raspada. Mnogo podataka našli smo u arhivima u Beču. Problem je samo što se čitav vek čekalo na intenzivnije istraživanje o Prečanima u Velikom ratu.

U kojoj je meri formiranje Kraljevine SHS bilo na korist Srbima iz Srbije, Srbima Prečanima i Hrvatima, da se zadržimo na ove tri zajednice?

Korist je bila velika, ali bojim se da elite sva tri naroda nisu do kraja iskoristile priliku za jaču i bolju integraciju već, nažalost, za političke sukobe i rasprave koje će na kraju dovesti do tragedija tokom čitavog 20. veka. Problemi koje je Kraljevina SHS nasledila od Monarhije nisu bili lako rešivi ni u zajednici koja je funkcionisala vekovima kao multinacionalna u daleko stabilnijim okolnostima. Stoga se o 1918. mora razgovarati na nov način i hladne glave, inače se vrtimo u začaranom krugu.

Da li bi druge Jugoslavije bilo bez prve?

Mislim da ne bi. Procesi koji su pokrenuti 1918. doveli su do 1945. – tako ih moramo posmatrati. Naravno, opet hladne glave i smireno, jer je u pitanju država koje više nema, ali koja je ostavila za sobom veliko nasleđe, i pozitivno i negativno.