‘Okrugli’ jubileji uvek su zgodna prilika za sećanje i podsećanje, komemoraciju i promišljanje. Jubilej osnivanja Jugoslavije (100 godina od osnivanja prve, kraljevine, i 75 godina od osnivanja druge, socijalističke Jugoslavije – oba datuma su zgodno blizu jedan drugom) u tom smislu ne predstavlja izuzetak. Mada je svaka prilika za refleksiju nad prošlošću dobrodošla, teško je oteti se utisku da je obeležavanje ovih jubileja još jedna potvrda da je proces raspadanja Jugoslavije konačno i neopozivo završen. Ovaj su proces ubrzali i uspešno dovršili ‘tranzicija’ koja je dovela do uspostavljanja neoliberalne paradigme i od većeg dela bivše Jugoslavije stvorila polukolonijalnu periferiju, te restauracija etnocentričnih, organski shvaćenih nacionalnih država, zdušno podržana ‘paradigmom triju evropskih totalitarizama’ i nacionalističkim revizionizmima u kojima se odnos između kolaboratora i boraca protiv fašizma interpretira kako ‘bratski sukob’ unutar nacije koji treba okončati nacionalnim pomirenjem.
Fizički ostaci Jugoslavije, poput ruševina velikih industrijskih kompleksa, oronulih stambenih blokova i modernističkih zdanja, spomenika antifašističkoj borbi – svedoče o tome koliko je temeljno ovaj proces sproveden. Komemoracijske prakse i diskusije o Jugoslaviji kojih ovih dana ne nedostaje ‘u region’, često neproblematično u okvir ‘jugoslovenske države’ smeštaju prvu i drugu Jugoslaviju, prvi i drugi svetski rat, pasoš kraljevine i crveni pasoš socijalističke države – uprkos dramatičnim razlikama između njih. Time se Jugoslavija svodi na samo jedan, možda ne najpopularniji, ali ipak nužan korak ka ispunjenju hiljadugodišnjih snova o državnosti južnoslovenskih naroda. Time se, takođe, neutralizuju sve revolucionarne dimenzije socijalističke Jugoslavije i njene geneze, i istorijska izuzetnost svega što je ovu državu određivalo: modernizacije, samoupravljanja, socijalne sigurnosti, politike nesvrstanih.
S druge strane, što je neoliberalizacija post-jugoslovenskih društava veća i bespoštednija i što fašizam u različitim oblicima više uzima maha, sve se više mladih levičarskih teoretičara i aktivista, umetnika i članova političkih pokreta okreće Jugoslaviji kao mogućem izvoru ideja za artikulaciju alternativa današnjem stanju stvari. Međutim, ono čemu se oni ‘vraćaju’ nije jugoslovensko iskustvo kao takvo, već ‘izvorne’ forme antifašizma iz Narodnooslobodilačke borbe, ‘čista’ estetska vrednost antifašističkih spomenika itd., dok se realno iskustvo nekoliko generacija koje su u socijalizmu živele i stvarale najčešće ignoriše kao ‘korumpirano’ i ‘umrljano ideologijom’.
Ovo ponovno otkrivanje antifašizma, ali bez partizana (koji su u velikoj meri bili isti ljudi koji su posle rata izgradili socijalističku Jugoslaviju) i jugoslovenstvo bez Jugoslovena, Jugoslaviju odvaja od konkretnog iskustva generacija koje su u njoj živele i stvarale. Jugoslavija je, međutim, neodvojiva od tog iskustva. Ma kako ono bilo polifono, ma kako sećanja na socijalizam bila selektivna i podložna promenama, to ne umanjuje značaj činjenice da su generacije Jugoslovena živele alternative o kojima mi danas sanjamo, da su sebe doživljavale kao aktere modernizacijskih procesa i da su danas nostalgične za tim vremenima. Sećanja na Jugoslaviju i na budućnost koju je u njoj bilo moguće zamišljati su ta koja sprečavaju da se ruševine Jugoslavije i njene modernističke utopije bez otpora i propitivanja pošalju u istoriju i postanu nešto što je neupitno i nepovratno stvar prošlosti.
