Slučaj raspada Jugoslavije najčešće se dovodi u vezu sa ‘krahom komunizma’, a taj krvavi rasplet kao eksces u odnosu na proces mirne tranzicije iz realno postojećih socijalizama u liberalni kapitalizam – proces započet događajima tvz. baršunastih revolucija iz 1989 godine. No, upravo protiv takve perspektive, i protiv teza po kojima su se uzroci mračnog raspada Jugoslavije nalazili u njenom komunističkom temelju; kako se obično kaže, u deficitu demokratskih mehanizama, u rigidnom i dogmatskom jednopartijskom sistemu, u političkoj kulturi jednog autoritarnog režima – režima suštinski nesposobnog da se u datim okolnostima transformiše i proizvede kompromis, itd. –, možemo izneti sledeće (kontra)teze:
1) Kao što je istorija pokazala, uslovi opstanka Jugoslavije nisu se mogli naći u okviru granica liberalne ‘politike mogućeg’, preko kompromisa, dogovora i sporazuma postojećih političkih aktera.
To je najpre pokazao slučaj versajske Kraljevine SHS, tj. Kraljevine Jugoslavije, bazirane na spoljašnjem državnom dizajnu i permanentnim unutrašnjim borbama i dogovorima državnih elita oko raspodele hegemonije. Iz dobro poznatih razloga, i pored svih kompromisa i sporazuma ta državna tvorevina nije mogla da preživi. Ali, to je takođe pokazao i slučaj post-revolucionarne jugoslovenske socijalističke državne konstrukcije, koja je uprkos načelnoj opredeljenosti ka politici ‘odumiranja države’, dakle, njenom opredeljenju za politiku proleterske destrukcije državnog aparata, u poslednjoj instanci, glavno težište svoje politike prebacila na pitanja institucionalizacije revolucionarne bratske borbe u samom državnom uređenju. Centar političkih debata i reformi u socijalističkoj Jugoslaviji se tako premestio na pitanja oko ustrojstva ‘samoupravnih interesa’, pravnih odnosa njenih tvz. ‘konstitutivnih naroda’, na beskrajne polemike oko statusa, ustavnih prava, ustavnih garancija i ingerencija republika i pokrajina. Samim tim, polazno i suštinski komunističko pitanje dijalektičkog ‘odumiranja države’ postepeno je gubilo na značaju, a kreiranje i pronalaženje novih formi politike, direktne demokratije i radničkog samoupravljanja bačeni su u drugi plan.
Do raspada Jugoslavije nije došlo usled nemogućnosti sporazuma između različitih (političkih, ekonomskih ili nacionalnih) interesa kroz demokratske mehanizme, već upravo na bazi njihovih sporazumevanja. Ključni antagonizam stoga nije bio antagonizam između nacionalista, izazvan odsustvom tolerancije i međusobnog uvažavanja, koji se posledično pretvorio u tzv. 'sukob civilizacija'
Konačno, raspad socijalističke Jugoslavije se odigrao upravo kroz kontradikcije procesa pregovaranja, upravo kroz politiku kompromisa, kroz administriranje različitih ekonomskih interesa i republičkih centara moći. Naime, u jeku kriznog perioda egzistencije socijalističke Jugoslavije, 1980-ih godina, pa sve do samog ulaska u krvavi obračun, gotovo svi akteri i nosioci partikularnih interesa bili su u pozicijama saradnje i međusobnog sporazumevanja. U poslednjoj fazi raspada, Milošević sa Kučanom postiže ‘Brionski sporazum’ o skraćenju Jugoslavije, u Karađorđevu se Tuđman sa Miloševićem dogovara o podeli Bosne, u Bosni Karadžić, Izetbegović i Boban formiraju zajedničku vladu, Lisabonskim sporazumom (1992) ‘međunarodna zajednica’ priznaje ‘realnost bosanskog lonca’ kao realnost etničkih i religioznih razlika, itd. Svi ti i slični sporazumi ujedno su prethodili i direktno vodili ka oružanom sukobu.
2) Jugoslavija se nije raspala zbog toga što taj revolucionarni projekat nije mogao da preživi ‘slom komunizma’, tj. restauraciju kapitalizma i liberalne demokratije, već je odsustvo revolucionarne politike, tj. politika kompromisa (liberalizam) rezultirala građanskim ratom i raspadom.
Do raspada Jugoslavije nije došlo usled nemogućnosti sporazuma između različitih (političkih, ekonomskih ili nacionalnih) interesa kroz demokratske mehanizme, već upravo na bazi njihovih sporazumevanja. Ključni antagonizam stoga nije bio antagonizam između nacionalista, izazvan odsustvom tolerancije i međusobnog uvažavanja, koji se posledično pretvorio u tzv. ‘sukob civilizacija’.
Naprotiv, ako se uopšte može govoriti o sukobu civilizacija u Jugoslaviji, onda je to, u prvom redu, bio sukob između liberalnog koncepta ‘politike mogućeg’ i komunističke politike ‘mogućnosti nemogućeg’, kao politike orijentisane ka nadilaženju ‘objektivnih nužnosti’ putem masovne subjektivacije i odvajanja, dakle, preko onoga što je Marx nazvao realnim pokretom koji ukida postojeće stanje. Primera radi, unutar horizonta liberalne politike ‘veštine mogućeg’ u potpunosti je nezamisliva jugoslovenska revolucionarna politika, u prvom redu politika partizana, koja u nemogućim uslovima rata i okupacije, na vlastitim subjektivnim snagama i odlukama (bez potpore državnog aparata i stranih sila), stvara novi kolektiv u otporu.(1) Radi se o kolektivu baziranom na modernim principima jednakosti, proleterskog internacionalizma, solidarnosti i sekularizma, a ne na državnom brojanju identiteta i konsenzusu različitih interesa – u šta će se Jugoslavija u posleratnom periodu i pretvoriti, služeći isključivo interesima novih podržavljenih klasa.
Ono što se pojavljuje na sceni mračnog raspada Jugoslavije, stoga, nije raspad komunizma, pogotovo ne njenog egalitarnog poriva (koji je u biti neuništiv i bezvremenski, kako to Alain Badiou postulira), već kontra-revolucionarna restauracija politike čiju osnovicu čine partikularni identiteti i odbrana postojećeg.
3) Destrukcija socijalističke Jugoslavije ne predstavlja nikakav događaj.
Nije sve što se menja događaj. Iako je neposredno uvođenje tržišnog kapitalizma u Jugoslaviju krajem 1980-ih godina dovelo do temeljnih promena društvenih odnosa, tu transformaciju još uvek ne možemo nazvati događajem. Jer osim opšte katastrofe, devastacije ljudskih i ekonomskih resursa i bratoubilačkih ratova, kraj projekta Jugoslavije nije doneo, u političkom smislu, ništa novo. Ne samo da (post)jugoslovenske mase raspadom Jugoslavije nisu ostvarile nove slobode; one su osim slobode za bezgraničnu ekploataciju bačene ispod horizonta emancipacije i sloboda zadobijenih ‘komunističkim’ projektom Jugoslavije. Čak su i sva liberalna obećanja o demokratskom pluralizmu, reprezentaciji interesa većine, suverenosti naroda pala u vodu. Politički pluralizam se sveo na kapitalo-parlamentarnu cirkulaciju, personalnu rotaciju unutar jedne političke klase koja, sve otvorenije i bez ideoloških mistifikacija o liberalnoj demokratiji, služi interesima kapitala, bilo internacionalnog bilo onog ‘nacionalnog’, tajkunskog. Obećanja suverenosti naroda i samoodređenja pretvorila su se u agoniju i bespomoćnost lokalnih kompradorskih režima, te njihove zavisnosti od spoljnih centara moći. Danas niti ključno načelo liberalizma o vladavini većine ne postoji kao princip. U gotovo svim post-jugoslovenskim republikama, to načelo (kon)senzusa je ukinuto pred faktičkim odbijanjem većine da učestvuje u igrama parlamentarnog elektoralizma i referendumskog plebiscita, tih jedinih danas priznatih političkih igara u gradu.
Ako se uopšte može govoriti o sukobu civilizacija u Jugoslaviji, onda je to, u prvom redu, bio sukob između liberalnog koncepta 'politike mogućeg' i komunističke politike 'mogućnosti nemogućeg', kao politike orijentisane ka nadilaženju 'objektivnih nužnosti' putem masovne subjektivacije i odvajanja, dakle, preko onoga što je Marx nazvao realnim pokretom koji ukida postojeće stanje
Ovde treba potražiti i osnovne uzroke za paradoks narastajuće jugonostalgije i titostalgije. Naime, paradoks se sastoji u tome da se ljudi danas rado sećaju socijalističke Jugoslavije, iako ne zbog njenih komunističkih ideala jednakosti i slobode, već upravo zbog onih liberalnih vrednosti koje su im bile obećane ‘revolucijama ‘89’: mobilnost, produktivnost, puna zaposlenost, multikulturalizam, dobar standard, mir i prosperitet, beneficije države blagostanja, međunarodna priznatost, bliskost Evropi, itd.
4) Uslovi opstanka Jugoslavije nalazili su se jedino u kreaciji jedne nove radikalne politike, re-invenciji i produkciji novih oblika kolektivnosti, dakle, upravo u komunističkoj politici jednakosti.
Temelji jugoslovenske komunističke politike nastaju unutar procesa permanentne borbe protiv etatizma i na njemu baziranoj dominaciji i eksploataciji (sublimirano u stavu: ‘Niko ne može ni neposredno ni posredno sticati materijalne i druge koristi eksploatacijom tuđeg rada’, iz Ustava SFRJ 1974., deo prvi, član 11.). Iz te se politike rađaju prelomi i invencije novih formi kolektivnosti. Najpre kada 15. aprila 1941. KPJ najavljuje bespoštednu borbu protiv okupacije i tiranije uz parolu ‘iz krvavog imperijalističkog pokolja rađati novi svet’. Zatim 1948., kada se jugoslovenski komunisti odupiru Staljinu. Kreiranje samoupravljanja 1950-ih godina i osnivanje pokreta nesvrstanih 1960-ih, takođe su dokazi kapaciteta politike koja se razvija izvan horizonta postojećih odnosa moći i diktata gole sile.
Postepeno opredeljenje jugoslovenskih političkih i ekonomskih elita da komunističku politiku egalitarizma zamene liberalnim principima produktivnosti rada, konkurentnosti na svetskom i evropskom tržištu, industrijalizaciji, dobrim standardom itd., dovela je do kolapsa pod pritiskom kapitala u 1980-im godinama. Budući da tada na bazi postojećih odnosa snaga i interesa nije bilo motiva da se izvede bilo kakva radikalna politička reinvencija u Jugoslaviji, kao jedino rešenje održanja status quo-a bilo je da se Jugoslavija raspadne. Dakle, Jugoslavija se raspala da se ništa ne bi promenilo, da bi sve ostalo isto. U prilog ovoj tezi govori i činjenica da su partijsko-političke elite, čak i u personalnom smislu, u svim post-jugoslovenskim državama ostale na vlasti nakon raspada (Milošević, Kučan, ‘Titov general’ Tuđman, Mesić, Račan, Đukanović, Gligorov, itd.).
5) Ako se slom Jugoslavije može tumačiti pre kao slom politike liberalizma, nego samog komunizma, jedini mogući zaključak je da kao glavni pobednik iz tog ne-događaja izlazi mutirani oblik etatizma (mešavina liberalizma, tehnokratizma i nacionalizma).
Staljinistički etatizam je u Jugoslaviji doživeo svoj prvi pravi istorijski poraz. Međutim, taj poraz nije bio konačan niti jednom za svagda zagarantovan. Istorija marksističkog pokreta nas uči da etatističke tendencije (ekonomizam, tehnokratizam, liberalni revizionizam, evrokomunizam, itd.) nisu samo nekakve slučajne devijacije, potpuno kontigentne i jedinstvene, već da slede iz neukidive prekarnosti politike klasne emancipacije. Nikakva objektivna, institucionalizovana jednakost (kolektivna svojina i podruštvljena sredstava za proizvodnju) ne garantuju politici emancipacije da se neće ponovo naći u opasnosti zatvaranja, korupcije i preoblikovanja u oblik politike određenog cilja po sebi (bilo državnog cilja ili cilja modernizacije: ‘izgradnje socijalizma u jednoj državi’). Zato i jedinstven slučaj preloma jugoslovenskih komunista sa staljinizmom ne možemo posmatrati kao definitivan, niti ga možemo isključivo vezati za događaj 1948. Jer etatističke su se tendencije unutar Jugoslavije javljale konstantno, mada u različitim oblicima i u različitim idejnim repertoarima.
U obrazloženju te teze nam je potreban jedan nešto duži analitički manevar.
Pođimo od uvida da su u socijalističkoj Jugoslaviji, umesto jednopartijskog sistema, efektivno postojala dva sistema, tj. paralelizam dva sistema: s jedne strane, to je bio nivo saveznog partijskog i državnog vrha (tvz. ‘stara garda sa Dedinja’), a sa druge strane, nivo ili sistem republičkih partija i državnih rukovodstava. Postojanje ta dva sistema suštinski je određivalo samu dinamiku političkog odlučivanja.(2) Bez obzira da li je taj odnos dva sistema bio zrcalni ili dijalektički, ona su se uvek nanovo i obostrano politički definisala kroz borbu, sučeljavanja i popuštanja.
Pogotovo u poslednje vreme postala je popularnom teza da su prave inicijative za demokratizacijom, liberalizacijom, decentralizacijom i debirokratizacijom u Jugoslaviji po pravilu stizale iz republičkih centara, dok je ‘stara garda sa Dedinja’ bila nosilac titoističkog konzervativizma i dogmatizma. Kao ilustracije se najčešće navode primeri Maspoka i Nikezićevih srpskih liberala sa kraja 1960-ih godina. Recimo, Raif Dizdarević, u jednom intervjuu,(3) navodi kako su Marko Nikezić i Latinka Perović bili perjanice demokratije, decentralizacije i modernizacije, i kako je to bila jedna ozbiljna brana protiv velikosrpskog nacionalizma. Dizdarević se tako priseća da je to bio period najboljih srpsko-albanskih odnosa, kada su se kosovska i srpska rukovodstva međusobno uvažavala i podržavala. Međutim, sećanja Raifa Dizdarevića sećanja su kroz maglu. Naime, u to vreme, kao i danas u Srbiji, Nikezićevi liberali su bili percipirani upravo kao branitelji ‘naše stvari’, kao ‘istinske patriote’. Štaviše, izvan uže Srbije oni nisu nigde imali podršku, a pogotovu ne među kosovskim rukovodiocima (Veli Deva, Fadilj Hodža) na čiju je inicijativu došlo do smenjivanja Nikezića.
Ali ne samo da je Nikezićeva garnitura imala otvorene ili prikrivene nacionalističke aspiracije, oni su u stvari bili i pravi sledbenici (staljinističke) politike državnog razloga. Čitav paradoks ovakvog fenomena podržavljenog socijalizma u Jugoslaviji je bio u tome da se on deklarativno pozivao na pluralizam, demokratiju, saradnju sa Zapadom optužujući Tita i njegove saradnike za autoritarizam. No, na takvu vrstu retorike je ovaj tip staljinizma bio upravo prinuđen nakon Titovog ‘ne’ Staljinu 1948. godine. Dakle, unutrašnje jugoslovenske staljinističke tendencije morale su pribegavati mimikriji i maskiranju, budući da je Titova Jugoslavija bila jedina socijalistička zemlja u kojoj je vladajuća ideologija bio antistaljinizam. Dok je staljinizam (uz fašizam) u Jugoslaviji ideologija istinski kriminalizovana, druge ideologije nisu predstavljale takvu opasnost za jugoslovensko rukovodstvo. Zato nakon 1948. staljinizam u Jugoslaviji doživljava metamorfozu. On je prinuđen da se pojavljuje isključivo kao neki oblik mimikrije i da deklarativno bude antistaljinistički. Objektivno, međutim, po svojim efektima, ovaj oblik staljinizma je delovao itekako etatistički, centralistički, braneći sopstvene državne ingerencije. Kako Maspok (gde je to mnogo više očigledno) tako i srpski liberali, predstavljali su pravi fenomen nacionalnog staljinizma: u prvom redu, njihov tehnokratizam, politika ‘sopstvenog dvorišta’, politika ‘čistih računa’, i odbrane naše stvari (tačnije, ‘naših deviza’ i ‘naših jabuka i šljiva’).(4)
Sa druge strane, tzv. titoisti su uvek nanovo morali da re-kreiraju događaj raskida sa Staljinom, da ponavljaju akt iz 1948., uspevajući tako da razotkriju staljinizam skriven iza floskula demokratije i liberalizacije. Problem dakle nije bio u tome da su oni delovali represivno, već da su u cilju smanjivanja tenzija i ‘očuvanja mira među narodima’ bili suviše skloni kompromisu i otvoreni da saslušaju svačije partikularne interese. Nije li Ustav iz 1974. bio upravo rezultat popuštanja pred Maspokom i ‘srpskim liberalima’?
Slučaj raspada Jugoslavije ne samo da ne može poslužiti kao argument protiv komunizma, naprotiv, raspad Jugoslavije je najbolji dokaz superiornosti 'komunističke hipoteze' u odnosu na liberalno-kapitalističku. Ako se nešto može naučiti iz procesa nasilnog raspadanja Jugoslavije, onda je to lekcija o sistemskom nasilju koje proizvodi 'odumiranje politike'
Pojava Miloševića, Kučana i ostalih, označila je tako i konačnu pobedu sistema republičkih nacionalnih staljinizama. Tek u tom momentu, kada su liberalno demokratski potencijali ‘stare garde sa Dedinja’ ishlapeli, nacionalni staljinisti su mogli da odahnu u susretu sa svojim strateškim partnerima, koje su do tada samo povremeno pronalazili u građanskoj desnici i disidentima.
6) Raspad Jugoslavije najbolji je pokazatelj granica liberalne politike.
Žarko Puhovski zapisao je 1990. godine: ‘Elegancija liberalnog modela sastoji se, kako je poznato, u tome što on – nasuprot ideologičnosti ‘realnog socijalizma’ – počiva na ‘niskome, ali solidnom temelju sebičnosti’, kako to Locke kazuje. Svi pojedinci slijede isključivo osobne svrhe, a cjelina društva i zajednice ipak funkcionira (tržištem posredovano, dakako). Upravo stoga posljednje pitanje, nakon sloma ‘realnog socijalizma’ jest pitanje o tomu ima li taj solidan temelj pukotine, ili je odista na redu dugotrajna solidnost, zadana nepromjenljivost dakle, uvjeta života svih ljudi našeg vremena.’(5) Postulat individualnog interesa, postulat je ‘odumiranja politike’. Apsolutni horizont politike je tu postavljen kao horizont diktature kapitala i privatnog vlasništva. Čitava ironija je u tome da se liberalizam, u svoj svojoj solidnosti egoizma i individualizma, razvio upravo u pukotini etatizma, koji se neprestano krpa konstrukcijama nacionalnog identiteta, danas preimenovanim u gvozdenim zakonima ‘tranzicije u otvoreno društvo’, u mantrama o implementaciji demokratskih standarda i normi. U pukotini čija je osnovna floskula ‘u Evropu sa identitetom’ koju u horu ponavljaju kako administratori države tako i patrijarsi plemenskih zajednica. Granice liberalne politike granice su određene dvema nužnostima: apsolutna nužnost carstva kapitala i nužna državna proizvodnja ‘nacionalne’ i ‘socijalne’ supstance. I upravo to je ono što nijedna Jugoslavija nije mogla da preživi.
7) Jugoslavija nije ime za slom, već za pobedu politike nad mnogo nadmoćnijim neprijateljima (fašizam, staljinizam, imperijalizam …).
Upravo je glavni zadatak danas u uslovima gde nam se – uprkos razočarenjima u blagodeti demokratskog kapitalizma – još uvek nameću nužnosti ‘slobodnog tržišta’, te u uslovima krize na kojoj je isti i sazdan, primeniti taktiku jugoslovenskih partizana, tj. biti goloruka pešadija tamo gde mehanizovani neprijatelj to najmanje očekuje, pobeđivati tamo gde je ‘poraz neminovan’ (iz letaka SS divizija). Primeniti ‘politiku nemogućeg’, koja je drugo ime za politiku jugoslovenskih komunista, izaći iz obruča mnogo nadmoćnijeg neprijatelja više puta: u susretu sa SS divizijama i unutrašnjim kvinslinzima; iz gvozdenog zagrljaja staljinističke metropole, iz zamki ‘savezničkih’ snaga u vreme hladnog rata, znači razumeti da je Jugoslavija ime enigmatičnih pobeda i permanentnog vraćanja, a ne simplifikovanog poraza i zaborava, odnosno znači da je to tema par excellance današnjice, a ne istorije – tema našeg političkog prezenta, a ne setnog aorista.
8) Konačno, možemo izvesti opštu tezu da slučaj raspada Jugoslavije ne samo da ne može poslužiti kao argument protiv komunizma, naprotiv, raspad Jugoslavije je najbolji dokaz superiornosti ‘komunističke hipoteze’ u odnosu na liberalno-kapitalističku.
Političke reference ‘balkanska federacija’, ‘narodni front’, ‘antifašizam’, ‘narodnooslobodilačka borba’, ‘bratstvo i jedinstvo’, ‘fabrike radnicima’, ‘diktatura proletarijata = samoupravljanje’, ‘nesvrstanost’, samo su neki od izraza politike i mišljenja čiji je jedini interes bezinteresna borba protiv likvidacije svih oblika nejednakosti, eksploatacije i dominacije, ali i borba unutar koje je upisana afirmacija novog sveta, kreacija novih formi političke subjektivnosti. Procesu liberalnog ‘odumiranja politike’ jedino se efektivno može suprotstaviti politika ‘odumiranja države’, dakle politika koja ne sledi iz objektiviteta, državnih reprezentacija i organske veze robno-vlasničkih interesa i demokratije, već se bazira na političkoj subjektivnosti bezuslovnog poriva za jednakošću.
Ako se nešto može naučiti iz procesa nasilnog raspadanja Jugoslavije, onda je to lekcija o sistemskom nasilju koje proizvodi ‘odumiranje politike’.
Kolektiv autora 2009-2012 Aktiv br. 5-6, Novosti br. 669 , 12.10.2012.: Jugoslavenski studiji 2; Jugoslavija nije ime za prošlo, već za ono što dolazi, tekst br. 2
