Petog januara 2025. u 76. godini preminula je Goranka Matić. Fotografkinja, profesorica na dva fakulteta, istoričarka umetnosti, žena bez koje bi priča o novom talasu bila siromašnije ispričana, iako ona priče nije pričala, nego ih "samo" fotografisala. Ali Goranka Matić je bila puno više od fotografkinje koja je oslikala tu epohu. Ona je oslikala i epohu antiratnog aktivizma u Beogradu i Srbiji, što je pomalo zapostavljen segment njenog rada i života. Poslužićemo se rečima Erica Gordyja, profesora slavenskih i istočnoevropskih studija na University Collegeu u Londonu (UCL), koji kaže da je jedna generacija upoznala rad Goranke Matić kao izraz identiteta našeg vremena.

- To je bilo vreme kada se činilo da su lepota i kreativnost moguće. Na svojstven način je Goranka Matić bila svedokinja stila novog vala, a zajedno sa stilom bila je svedokinja nade. Onda dođemo do tih slika iz 90-ih i dalje: političari, protesti, nasilje. Moglo bi se reći da je svedočila i o uništenju te mladalačke nade, ali ne bi to bila potpuna priča. Zajedno s ružnim pojavama i političarima tog perioda nalazimo slike jačine društva koje je proizvelo tu raniju lepotu. To je društvo koje je otporno, solidarno, dostojanstveno. Kao dotična osoba i njezin umetnički rad - ističe Gordy za Novosti.

Antiratni opus Goranke Matić iz 90-ih godina pomogao je i dvema istoričarkama, Sanji Radović i Ani Radaković, u formiranju Muzeja 90-ih, online arhiva antiratnog pokreta. Radović naglašava da je Goranka ovom digitalnom muzeju bez ikakve nadoknade ustupila svoje najrelevantnije fotografije iz perioda od 1991. do 1995., što, navodi ona, "dosta govori o odnosu koji je imala prema zajednici i odgovornosti prema istoriji i društvenim vrednostima, koje izmiču u kapitalističkom vremenu". Posebno ističe Gorankinu hrabrost i sposobnost da kroz objektiv vidi i pojedinca i društvo, "uz jasan ideološki stav, ali opet nenametljiv, prema onome što je ispred nje".

- Ona i njen rad oličavaju i značaj pojedinca unutar zajednice – posebno u vremenima kada taj značaj opada. Niko vas neće pozvati, ali morate imati osećaj za unutrašnjim pozivom, da izađete u javni prostor i komunicirate sa njim, a ona je to radila fantastično. Njene fotografije su toliko sadržajne, da je bez njih nemoguće proučavati devedesete - zaključuje ona.

Ana Radaković napominje da ih je splet okolnosti sprečio da Goranki daju i glas kroz razgovor sa njom o devedesetima.

- Mi nemamo njen glas na tu temu, ali njene fotografije su osnova ovoga što radimo i one su podstakle dalja istraživanja prepoznajući ljude sa fotografijama. Tom prisutnošću, koju je ovekovečila kroz fotografije, ispričala je više nego što bi to ispričao bilo ko kroz neki intervju. Ta žena je bukvalno uhvatila taj duh i učinila ga vidljivim - ističe naša sagovornica.

Pored opusa devedesetih malo se spominje i feministička perspektiva Goranke Matić. Teoretičarka umetnosti Jelena Vesić ističe da je Gorankin fotografski doprinos vizualizaciji feminističkog pokreta u Jugoslaviji sedamdesetih, drugotalasnog feminizma, "legendaran". Navodi da je Gorankin ciklus "Portreti žena" bio deo umetničkog program međunarodne konferencije "Drug-ca Žena: Žensko Pitanje – Novi Pristup?", koja se odvijala u SKC-u u Beogradu 1978. kada su se sukobili "državni feminizmi" i "autonomni feministički pokreti".

- Često se ističe i da je to bilo prvo drugotalasno feminističko okupljanje inicirano u nezapadnoevropskom kontekstu, u socijalističkoj zemlji, na kojem su učestvovale značajne feminističke teoretičarke, aktivistkinje i umetnice sa obe strane zavese - objašnjava naša sagovornica.

Dodaje da je Goranka jedna od prvih umetnica koja se vratila na politike antifašizma nakon ratova, podsećajući na njen rad "Tiho teče Sutjeska" koji je snimljen na području memorijala na Tjentištu, nakon što je spomenik bio devastiran i zatvoren i nakon što je "herojski pejzaž" značajne partizanske bitke na Sutjesci, postao teren jednog drugog rata koji je istoriju na našim prostorima odveo u suprotnom pravcu. I to je bila Goranka Matić, ali to je tek retkima segment njenog rada i života, kojim se bave jer nije cool kao onaj koji je veže isključivo za novi talas, što primećuje i naša sagovornica.

- Fetišizacija coolnessa beogradskog novog talasa i jugoslovenske rok scene sedamdesetih i osamdesetih, program je industrije nostalgije koja čisti 20. vek i umetničko iskustvo od politika socijalizma, pobuna i protivrečnosti. To nije karakteristika Gorankinog rada i njene živopisne ličnosti - zaključuje ona.