U Mađarskoj po popisu iz 2011. živi nešto više od 10.000 Srba. Koliko su od tog broja potomci onih koji su u Mađarskoj ostali nakon Prvog svetskog rata, a koliko oni koji su došli tokom 1990-ih? Gde ih ima najviše?
Poslednji popis stanovništva svakako ne odražava pravu brojčanu sliku autohtonih Srba u Mađarskoj. Naime, ako pogledamo raniji popis stanovništva iz 2001. godine, prema tadašnjim statistikama, živelo je 7.350 Srba, no po svemu sudeći mnogo je verovatniji onaj podatak koji tvrdi da je tada 4.186 stanovnika Mađarske govorilo srpski, a 5.279 ima afinitet sa kulturnim vrednostima i tradicijama srpskog naroda. Baš zato realnija je brojka od 4-5.000 Srba starosedelaca u Mađarskoj. Tužna zbivanja na teritoriji eks Jugoslavije nažalost su doprinela tome da su mnogi građani tadašnje Jugoslavije utočište našli u Mađarskoj. To se najviše moglo pratiti i na osnovu kretanja ušteđevina, kapitala koji su mnogi prebacili u banke, pre svega na jugu Mađarske. Što se tiče doseljenih lica, ona su se najviše nastanila u Segedinu i okolini, odnosno u Budimpešti i okolini. Od njih su se mnogi vratili u svoju domovinu, ali mnogi su se zauvek nastanili u Mađarskoj.
Upotreba ćiriličnog pisma u srpskoj zajednici je neupitna niti ima bilo kakvih prepreka za njenu upotrebu
Kada je u Mađarskoj živelo najviše Srba i što je osim optiranja nakon Prvog svetskog rata uticalo na smanjivanje njihovog broja? Ima li autohtonih srpskih sela i naselja u kojima još žive Srbi?
Prema nekim istorijskim svedočanstvima u 18. veku u Mađarskoj bilo je naselja u kojima su Srbi činili većinsko stanovništvo. Imajući u vidu tadašnje prilike i ukupan broj stanovnika, brojnost Srba bila je zavidna čak i u 19., odnosno početkom 20. veka. A onda je nakon Prvog svetskog rata usledila optacija koja je prosto ‘presekla’ Srbe. Naime, dok je krajem 1920. mađarska državna statistika izbrojala 22.000 Srba u Mađarskoj, dotle istoričar i arhivista dr. Gojko Malović iznosi podatak da je tada u Mađarskoj bilo 19.000 Srba od kojih se između 1921. i 1930. u Jugoslaviju, odnosno Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca iselilo oko 14.000 Srba, tj. dve trećine srpskog stanovništva. To su bile trajne i neizbrisive posledice od koje se srpska zajednica nije oporavila. Pogotovo to važi za Baranju gde su pojedina naselja prosto opustošena i samo su grobovi i crkve ostali kao trajna svedočanstva o nekadašnjem bitisanju Srba. Danas je jedino Lovra naselje gde Srbi žive u većini, ali postoje i sela koja se tretiraju kao srpska – primera radi, Deska, koja se nalazi nadomak Segedina.
Koliko su Srbi u Mađarskoj danas vidljivi u smislu prisustva u društvu i medijima? U kakvim su odnosima s većinskim narodom i s ostalim manjinskim zajednicama? Koliko Mađari priznaju i pominju istaknutije pripadnike srpske zajednice u toj zemlji?
Srbi u Mađarskoj su koliko-toliko vidljivi u medijima koji izveštavaju na mađarskom jeziku, ali su zastupljeniji u medijima koji se oglašavaju na srpskom maternjem jeziku. Što se tiče odnosa sa većinskim mađarskim narodom i ostalim manjinskim zajednicama, narodnostima, tu slobodno možemo reći da su odnosi primerni. Druga je stvar da se malo zna i govori o istaknutim pripadnicima srpske zajednice u Mađarskoj. Pa tako i o Savi Tekeliji. Nije sigurno da će svi upitani znati o Tihomiru Vujičiću, kompozitoru i etnomuzikologu, ili o Stojanu Vujičiću, pesniku i prevodiocu. O ostalim kulturnim neimarima, pregaocima srpske nacionalne pripadnosti da ni ne govorimo. Najviše, prema mom mišljenju, znaju za Zorana Stevanovića, pevača, gitaristu i kompozitora srpskog porekla. Ali, ruku na srce: on se smatra mađarskim izvođačem.
Stvaralačka delatnost
Kako su Srbi predstavljeni kao manjina u Mađarskoj, od lokalne samouprave do parlamenta i koliko praksa sledi zakonske propise u vezi s pravima nacionalnih manjina, ovlasti manjinske samouprave, školovanja na srpskom i ćirilici? Kako biste ocenili položaj Srba u Mađarskoj u poređenju s položajem Srba u nekim drugim zemljama gde su manjina?
Slično ostalim narodnostima, položaj Srba u Mađarskoj je dobar, obezbeđene su sve mogućnosti za negovanje i očuvanje jezika, kulture i vere. Najveću ulogu u tome je svakako imao Manjinski zakon iz 1994. godine koji je zagarantovao prava narodnosnim zajednicama u Mađarskoj. Zakon je taksativno odredio i onih 13 zajednica kojima su regulisana prava za očuvanje identiteta, jezika, obrazovanja, kulture i vere.
Prema istom zakonu je osnovan i narodnosni samoupravni sistem, koji upravo ove godine napunjava 25. godišnjicu postojanja. Broj srpskih samouprava je manje-više konstantan što se izbornih ciklusa tiče, a od 2013. godine sve narodnosne zajednice imaju i predstavnika u mađarskom Parlamentu. Upotreba ćiriličnog pisma u srpskoj zajednici je neupitna niti ima bilo kakvih prepreka za njenu upotrebu. Obrazovanje: srpske škole, kojima ćemo kasnije posvetiti pažnju, bez izuzetka su u vlasništvu Samouprave Srba u Mađarskoj zahvaljujući Zakonu o pravima manjina, a finansiranje im se obezbeđuje iz državnog budžeta. Kvote zapošljavanja u javnim službama ne postoje. Poslodavci odlučuju prema spremi, iskustvu, sposobnosti prijavljenih, bez obzira na njihovu narodnosnu pripadnost. Poznavanje nekog od narodnosnih jezika može doći do izražaja tek u nekim specifičnim situacijama.
U selu Šarok danas nema ni jedne srpske duše, a svake godine, povodom svetodimitrijevske hramovne slave, crkva je prepuna vernika, pre svega, potomaka optanata
Koliko postojeći mediji u Mađarskoj ispunjavaju svoju ulogu informisanja o aktivnostima Srba u Mađarskoj, ali i aktivnostima Srba u okolnim zemljama?
Smatram da srpski mediji u Mađarskoj udovoljavaju potrebama, verodostojno informišu o aktivnostima Srba u Mađarskoj. Medijska obrada obuhvata razne domene života: od društveno-političkog, do kulturnog, obrazovnog, verskog a tu su svakako i ostale oblasti. Naravno, prati se i aktivnost Srba u okolnim zemljama a prostor se obezbeđuje i za izveštavanje o Srbima u susednim zemljama, štaviše, ima i udarnih tema iz matice Srbije.
Kakva je povezanost potomaka Srba koji su optirali za Jugoslaviju i onih koji su ostali u Mađarskoj?
Što se tiče te povezanosti, najupečatljiviji primeri su hramovne slave u mađarskom delu Baranje. Potomci optanata redovito dolaze na te slave, primaju se kumstva, a posebno valja istaći primer sela Šarok gde danas nema ni jedne srpske duše, a svake godine, povodom svetodimitrijevske hramovne slave, crkva je prepuna vernika, pre svega, potomaka optanata. Oni su onovremeno čak i novčanim prilozima potpomogli određene investicije, vezane za obnovu mesne srpske pravoslavne crkve i njene okoline.
Kakav je interes mladih Srba i njihovih roditelja za školovanje na srpskom jeziku?
Srpski obrazovni centar ‘Nikola Tesla’ u Budimpešti je već godinama jedan od stožera obrazovanja i kulture srpskog naroda u Mađarskoj. Za ovu ustanovu vlada veliko interesovanje ne samo u našoj zemlji, nego i u okolnim zemljama: Hrvatskoj, Srbiji, Bosni i Hercegovini… Radi se o jedinoj srpskoj gimnaziji u Mađarskoj, a pored nje centar čine i osnovna škola, zabavište, đački dom, odnosno, biblioteka. Osim budimpeštanske, osmoletka postoji još u Batanji. Što se tiče ostalih naših osnovnih škola, u Lovri i Desci predaje se od prvog do četvrtog razreda, a prošlog septembra u Segedinu je pokrenuta srpska osnovna škola. Naravno, mnogi Srbi smatraju važnim da svoje dete upišu u našu školu kako bi se nastavila porodična tradicija, takozvana srpska linija. Ima, međutim, i takvih roditelja koji su mišljenja da njihova deca imaju više šanse ukoliko uče u obrazovnim ustanovama gde prednjače engleski ili nemački jezik.
Kako stojite s KUD-ovima i manifestacijama? Koliko tokom Meseca srpske kulture ima mesta za srpske umetnike iz okolnih zemalja osim Srbije?
Iako smo mala zajednica, ipak možemo se pohvaliti da kulturno-umetnička društva imamo u Budimpešti, Desci, Kalazu, Pomazu, Batanji i Santovu, a jedno vreme smo ih imali i u Medini te Lovri. Najstarije među njima jeste KUD ‘Banat’ iz Deske osnovano 1948. godine. Svakako, vredno je istaći i orkestre, koji postoje i neguju srpski narodni melos, odnosno, horove, među njima Hor ‘Javor’ u Sentandreji. U šarolikoj lepezi srpske kulture u Mađarskoj određeno mesto zauzima Srpsko pozorište, a ne sme se zaboraviti ni Udruženje umetnika ‘Krug’ koje prvenstveno čine srpski umetnici iz Mađarske: pesnici, slikari, vajari, fotografi.
Stvaralačka delatnost Srba u Mađarskoj je zaista zavidna pa samim tim i manifestacija ima na pretek. Dovoljno je spomenuti ‘Banatski sabor’ i ‘Ajvarijadu’ u Desci, ‘Dane pozorišta i kulture u Lovri’, Međunarodnu umetničku koloniju ‘360 stepeni’, razne folklorne kampove, Srpski jezički kamp ‘Vuk Karadžić’, Veronaučni kamp, Kamp starih zanata u Lovri i da ne nabrajamo… Što se tiče ‘Meseca srpske kulture’, manifestacija je uvek okupljala i srpske umetnike iz okolnih zemalja, a ono što posebno raduje jeste da je priredba pravi promoter srpske kulture, koja u poslednje vreme u sve većem broju privlači i mađarsku publiku.
Primetna asimilacija
Urednik ste u srpskoj redakciji Mađarskog radija, uredili ste knjigu ‘Slikom i rečju protiv zaborava’, aktivni ste u Pečujsko-baranjskom srpskom udruženju, u SPC-u… Zbog svojih aktivnosti 2011. ste dobili Dositejevu nagradu koju dodeljuje vlada Srbije. Što vas je povuklo da se bavite proučavanjem prošlosti i radu u sadašnjosti srpske zajednice u Mađarskoj?
Ljubav prema srpskoj kulturi, jeziku, istoriji, svetosavskoj srpskoj pravoslavnoj veri uvek je prednjačila. Radi se o stubovima našeg identiteta, koje valja čuvati. Sa druge strane, bila je velika čast učestvovati u podizanju novog srpskog pravoslavnog hrama u Pečuju, koji je posvećen Sv. Androniku i Juniji a 2015. godine osveštao ga je patrijarh srpski Irinej. Bila je to velika radost za nas Pečujce: nakon više od sto godina ponovo je sagrađena jedna srpska pravoslavna crkva na teritoriji Budimske eparhije. Što se tiče knjige ‘Slikom i rečju protiv zaborava’, ideju za njen nastanak dao mi je čika Josif Bačvanin, nekadašnji optant iz Lančuga, koji je onovremeno sa svojima optirao u Beli Manastir. Upoznavši njega na proslavi u baranjskom seocetu nadomak Mohača, gde smo otkrili spomen-ploču na mestu nekadašnje svetinje, dobio sam nekakav čudan impuls, podstrek i krenuo putem istraživanja, otkrivanja optanata i njihovih potomaka. Tragajući za njima upoznao sam divne ljude, došao do dragocenih ljudskih svedočanstava jedne minule epohe nakon Prvog svetskog rata. Nažalost, čika Josif je u međuvremenu preminuo, no satisfakciju mi znači da sam mu knjigu uspeo predati još pre njegove smrti i on ju je uspeo pročitati. Međutim, njegovim upokojenjem izumrla je ova grana Bačvanina, pošto je njegov sin još ranije preminuo. U pripremi je nastavak izdanja ‘Slikom i rečju protiv zaborava’ i ono što je sigurno da će se na stražnjem omotu naći nadgrobni spomenik Josifa Bačvanina i njegovog sina.
Koliko se srpska zajednica u Mađarskoj može i treba povezivati i poistovećivati s pravoslavljem i SPC-om?
Srbi u Mađarskoj su od pamtiveka bili privrženi Crkvi i svetosavskoj srpskoj pravoslavnoj veri. Rekao bih: ‘Crkva nas je održala, njojzi hvala.’ Tako je bilo i tako je i ostalo. U nacionalnom identitetu Srba u Mađarskoj svetosavska vera je od izuzetnog značaja i baš zato Crkva predstavlja važan temelj srpstva u Mađarskoj.
Kakva je budućnost Srba u Mađarskoj?
Teško je odgovoriti na to pitanje… Naime, asimilacija je primetna i u krugu srpskog življa u Mađarskoj. Pitanje je koliko možemo našoj deci preneti ljubav prema svome. Ukoliko u tome uspemo, onda postoji budućnost za Srbe u Mađarskoj. U suprotnom – bolje ni ne pomisliti o tome.
