Izložba umjetnice Milice Rakić ‘Ja nisam oslobodila Beograd’ otvorena je 20. listopada, na Dan oslobođenja Beograda, ali i na dan otvorenja Muzeja suvremene umjetnosti koji je deset godina bio u procesu adaptacije. Tom prilikom privedena su i dva umjetnika, Uroš Jovanović i Vladan Jeremić, samo zato jer su posjedovali fotografije s likom srpskog predsjednika koje su pokušali unijeti u muzej. U trenutku dok se otvara jedna značajna kulturna institucija i dok se istodobno zbog umjetničke reakcije privode umjetnici, postavlja se pitanje koliko je Beograd danas slobodan za umjetnike.

U legatu Koče Popovića naišla sam na brižljivo čuvana dokumenta koja ne možemo tumačiti ni kao istinu ni kao laž već kao trag prošlosti ili smrtnost života koji dokumentuje heroje socijalističke revolucije

- Zvanična istorija je zabeležila da nisam oslobodila Beograd, ali sam u njemu kao samostalna slobodna umetnica izgubila pravo na socijalno osiguranje. Kulturna politika se menjala od oslobođenja do danas, ali jedino što se nije promenilo je promocija državnih umetnika koji su prepoznati kao umetnička elita koja je nagrađena mogućnošću da bude blizu političke - kaže Milica Rakić.

U svom zadnjem radu koristite arhivistički postupak u formi umjetničkog rada, a pronađeni materijal iz legata Konstantina Koče Popovića ne koristite kao kopiju, već kao živu sliku koja se isprepliće s vašim interpretacijama. Zašto baš komunikacija s Kočom, nadrealistom, španjolskim borcem, vođom proboja u bici na Sutjesci, narodnim herojem i političarom, komunistom kojeg rado prisvaja i liberalna Srbija?

Višemedijska prostorna instalacija ‘Priznaj ja sam muško a ti žensko’ nastaje kao legat drugarice Rakić koji je konstruisan po uzoru na legat Konstantina Popovića.

Vera u ideale i rezignacija

Dobro, ali na što ste sve naišli radeći u arhivu čovjeka o kojem do danas nije napravljena ozbiljna knjiga ili šire istraživanje građe koju je ostavio iza sebe? Je li vas u istraživanju zanimao i tzv. privatni život Koče Popovića i povijest njegovog odnosa recimo s Verom Bakotić? Ili odnos s Titom?

Naišla sam na brižljivo čuvana dokumenta koja ne možemo tumačiti ni kao istinu ni kao laž već kao trag prošlosti ili smrtnost života koji dokumentuje heroje socijalističke revolucije. U svojoj beležnici on 1944. godine zapisuje ‘Vjera i ja nećemo više biti muž i žena. To znam sigurno, kao i da to nikad neću razumeti’, a 1949. godine na lični zahtev izdaje mu se uverenje da ‘od razvoda braka 1948. do danas nije stupio u brak’ uz napomenu da ‘ovo uverenje zamenjuje izvod iz matične knjige rođenih’. Što me navodi da nasuprot njegovih ličnih fotografija izložim poruke koje nastaju na preseku realnosti i fikcije, kao izveštaj žene koju ostavlja zbog ‘izdaje’ koju do kraja nije definisao. Neke od poruka su: ‘Ja sam tvoje delo visokog rizika, nikad nisam volela tvoju konfekcijsku lepotu, izmislili su te fini ljudi da se prave važni, meni armijske počasti ne trebaju, bila sam na pogrebu njegove laži, ako ja nisam heroj šta je onda heroj.’ Pored vrlo zanimljivog odnosa sa Vjerom Bakotić izdvojila bih sledeće stvari.

Marginalije: ‘Vlast ima čelične živce – Tenkovske, Ako nam neko dođe glave to će biti mangupi u našim vlastitim redovima – Kad progovori genije, Temelj našeg jedinstva je u samoupravljanju – Fali nam samo zgrada, Poskupljenje bolna operacija – Jadni generali, Sporo idemo sa reči na dela – To je dakle putovanje, Član CK se ne može uzdržavati od glasanja. Onda mora od članova, U revolucionarnom razvoju socijalizma nema predaha – kad je razvoj stvarno revolucionaran problem nije u dahu, Lenjinistički stil u radu postao konzervativan – Posle toliko vremena već je postao neorokoko.’

Prisustvo žena u Narodnooslobodilačkoj borbi naroda Jugoslavije izazvalo je prvu radikalnu revoluciju na ovim prostorima. Žene ratnice su prvi avangardni talas emancipacije i uzorni model jugoslovenskih žena

Testament koji piše u Parizu 28. januara 1980. godine u kome navodi: ‘Shvaćena ‘poslednja volja’ (original u mojoj kasi u Beogradu). Kad umrem – želim, hoću da budem spaljen bez ikakvih ceremonija, znači ni ispraćaja, govora, ičega javnog, pogotovu značajnog. Ako umrem van Beograda ili van zemlje, želim da budem spaljen tamo gde se zateknem.’

I pismo Milivoja Popovića koji mu piše iz neuropsihijatrijske bolnice u Vršcu: ‘Ovo je strašno šta se radi u socijalističkom društvu. Dok ste vi bili na vlasti, bilo je života. Sada će biti ovako: slaće me od kancelarije do kancelarije, od ustanove do ustanove i na kraju ću ostati na ulici. Da li mi vi možete pomoći još sam relativno mlad čovek. Sutra ako ustreba dao bi svoj život za ovu Jugoslaviju. Al, eto ovom jugoslovenskom rukovodstvu mi mladi ljudi nismo potrebni…’

U igrokazu, svojevrsnom sudskom procesu koji protiv vas vodi kustos Vladimir Bjeličić, na također nedavno otvorenoj izložbi ‘Priznaj ja sam muško a ti si žensko’ na sva pitanja o bračnom stanju, spolu, naciji odgovarate negativno. Zanimljiva je ta napetost koja se dešava između zamjene spolova, ali zapravo i vaša pozicija žene i komunistkinje kojoj se oduzimaju prije svega politička prava.

Istoričar umetnosti Vladimir Bjeličić u svom tekstu ‘Drugovi, ja se i dalje ne stidim svoje komunističke prošlosti’ između ostalog navodi da odluka da proizvede arhiv o sebi i vlastitim ideološkim nazorima suštinski počiva na umetničkim metodama aproprijacije, redi mejda, rekontekstualizacije, dekonstrukcije i, u ovom slučaju možda najvažnije, autoironije. Istovremenim uspostavljanjem mita o sebi i razgradnjom date društveno uloge, biti ženom, za mene kaže kao da se eks nihilo odričem sebe same i gotovo nekrofilski pohranjujem vlastitu memoriju. Prema tome, postavlja se pitanje da li svesno odlučujem da ne pripadam većini, jer mogu da me navedu da lažno svedočim ili su mi sve pokrali, da nemam više ništa, čak ni svoju prošlost? Između ostalog, Bjeličić dodaje da duboka vera Milice Rakić, odnosno mene, u ideale, ali i puka rezignacija, pesimizam i suočavanje sa nemogućnošću revolucionarnog delovanja u savremenom društvu, kako na lokalnom tako i na globalnom nivou, praktično predstavljaju simulakrum savremenosti. Međutim, ono što čini moju celokupnu umetničku praksu izuzetno provokativnom i lucidnom jeste trenutak u kome jedna žena ne samo da se ne stidi, već ponosno tvrdi da je komunistkinja, što je u srpskom društvu ophrvanom istorijskim revizionizmom, dominacijom patrijarhata i u načelu desničarskom retorikom priličan eksces.

Može li se iznova stvoriti heroina iz prošlosti?

Ne. Jedino što se može iznova stvoriti je formiranje nove društveno-političke ženske organizacije. Koja bi bila opasnost za vlast jer je to bila i u prošlosti za Komunističku partiju Jugoslavije.

U svojim radovima koristite i političke parole i turbofolk, pa je tako na izložbi moguće čuti i neke pjesme Jelene Karleuše. Zašto ovaj spoj s današnjim suvremenim trenutkom baš u obliku turbofolka?

Poruke u mom radu inspirisane su parolama socijalističkog perioda, čiji su diskursi bili orijentisani na tuđe reči, na opšte istine, koje pripadaju svima i nikome posebno. Njihova provokativnost i dvosmislenost mi omogućava da citatnost postane skrivena forma iskrenosti u kojoj se otkriva da su prošlost i budućnost prisutne u sadašnjosti. U video-animaciji ‘Priznaj ja sam muško a ti žensko’ kolažnim postupkom spajam naizgled nespojivo kao što je govor doživotnog predsednika sa kongresa Antifašističkog fronta žena i estradne radnice koja kroz narodnu muziku izgovara ‘šta ako sam možda ja očajna i opasna pobegla iz ludnice ludaka pune ulice’, simbolično ukazujući na zatečeno stanje koje smo dobile u nasledstvo.

Crvena je uvek prisutna

U svom dugogodišnjem radu dosljedni ste u praksi istraživanja arhiva i njihove naknadne interpretacije. Koliko se zapravo koristite konceptualnim metodama avangarde i koliko vam je odluka da koristite uglavnom crnu, crvenu i bijelu boju ograničavajuća?

Neboje nemaju tu mogućnost da ograničavaju. Crvena je uvek prisutna kao prividno sporedna podsećajući da pripada spektru osnovnih boja i vremenu jednostavnih ideja koje nisu i pojednostavljene ideje. Sa delikatnim smislom za humor stvaram sopstvenu arhivu izveštaja, slika koje evoluiraju na preseku realnosti i fikcije, koristeći se principom čiste moderne estetike sa izvorima u minimalizmu i geometrijskoj apstrakciji. Estetika ispisanih poruka ne može se odrediti mojom iskrenošću, niti citatnošću stila, već granicom našeg uzajamnog razlikovanja, tako da se sasvim iskreni iskaz može doživeti kao falsifikat, a sama poruka može da zvuči kao pronicljiva izjava kao što je ‘ubili ste prošlost u ime apstraktne budućnosti ubili ste prokletu budućnost u ime slavne prošlosti šta sad hoćete’.

Smatrate li da je upravo socijalizam bio zaslužan za stvarno priznavanje ženskih prava i emancipaciju žena? Mislite li da je socijalna uloga žene u Jugoslaviji bila drugačija u odnosu na onu u tranzicijskom kapitalizmu? Je li patrijarhalna odrednica obitelji bila drugačija?

Borba žena za pravo glasa koji je osvojen ili dobijen ne može se posmatrati van najmasovnije društveno-političke organizacije, Antifašističkog fronta žena. Prisustvo žena u Narodnooslobodilačkoj borbi naroda Jugoslavije izazvalo je prvu radikalnu revoluciju na ovim prostorima, revoluciju koja je po Marksu pokretačka snaga istorije. Prema zvaničnim podacima, preko sto hiljada žena je učestvovalo u rušenju mita o mestu žene u ratu, ali samo je devedeset i jedna zvanično dobila mesto u istoriji, dok su ostale iz nje izbrisane. Žene ratnice su prvi avangardni talas emancipacije i uzorni model jugoslovenskih žena.

Rodne uloge su kroz povijest uvijek bile uvjetovane, no kako su one, po vama, definirane danas, nakon tranzicije devedesetih, kad se u Hrvatskoj i pojedinim europskim državama poput Poljske u sklopu konzervativne revolucije dešavaju sve snažniji napadi na ženska socijalno-materijalna, reproduktivna i sva ostala prava. Ustav SFRJ iz 1974. ženama je recimo jamčio pravo na pobačaj.

Nisam rodila junaka, pa je moj doprinos istoriji ništavan.

Članica ste Udruženja likovnih umjetnika Srbije i Komunističke partije Jugoslavije koja je prestala postojati 1990. godine. Je li riječ o aktivnom članstvu? Putem svojih radova deklarativno unosite termin komunizma, no što danas zapravo vidite kao lijevu ideologiju?

Moja politika je bez partije. Ja nemam direktne veze sa praktičnom stranom politike. Nikad nisam učestvovala u političkom životu iza scene, osim što sam bila i ostala član Komunističke partije Jugoslavije. Koja je bila i ostala jedina partija koja se od svog osnivanja jasno izjasnila i zalagala za ravnopravnost žena. Njenim ‘samoubistvom’ leva ideologija nestaje i do danas se nije pojavila u novom obliku. Postoji sam podsećanje da je nekad postojala, ali ništa više od toga.