Povod razgovoru s historičarom Milanom Radanovićem njegova je nova knjiga ‘Kazna i zločin. Snage kolaboracije u Srbiji: odgovornost za ratne zločine (1941-1944) i vojni gubici (1944-1945)’, dostupna i na www.rosalux.rs/bhs/kazna-i-zlocin-publikacija. U odnosu na prethodnu (o oslobođenju Beograda 1945.), koja se mogla čitati i kao uzbudljiva priča, ova je zapravo rezultat obimnoga arhivskog istraživanja kojim Radanović osporava različite netočnosti u interpretaciji zločina u Drugome svjetskom ratu.

Knjigu ste naslovili zamijenivši redoslijed riječi iz naziva romana Dostojevskog?

Naslov mi je predložio Goran Babić, poznati jugoslovenski pesnik: znao je koje sam teme istraživao i nije mu bilo teško da ga osmisli. Inverzija naslova poznatog romana označava fenomen kažnjavanja lica ili struktura iz korpusa kolaboracije odgovornih za zločine tokom okupacije Srbije, šta je bio važan element odnosa pobedničke strane prema kolaboracionistima. Pokušao sam da ukažem na to da je odgovornost snaga kolaboracije za ratne zločine, uz vojnu i političku saradnju sa okupatorom, predstavljala objektivni razlog kažnjavanja, retorzije, osvete, represije i terora koje je primenjivala pobednička strana.

Zločini Mihailovićevih snaga

Zanimljiva je vaša teza da je pred kraj rata više od pola pripadnika četničkog pokreta amnestirano. Jasno je zašto tu činjenicu zaobilazi revizionistička historiografija, ali zašto je, po vama, ona prešućena u jugoslavenskoj historiografiji?

U leto i jesen 1944. preko polovine četnika u Srbiji je amnestirano na osnovu dve amnestije koje su obznanili partizani i predstavnici revolucionarne vlasti, krajem avgusta i krajem novembra te godine. Obe amnestije odnosile su se i na pripadnike hrvatskog domobranstva i slovenačke domobrance. Amnestiji nisu podlegali oni pripadnici navedenih formacija koji su počinili zločine. Fenomen amnestiranja četnika nije nepoznata činjenica u jugoslovenskoj istoriografiji, ali nije bio naučno ekspliciran i istražen, iako su najznačajniji dokumenti koji svedoče o masovnom amnestiranju četnika u Srbiji objavljeni pre nekoliko decenija. Odsustvo eksplikacije omogućilo je pročetničkim, revizionističkim istoričarima, kojima su Drugi svetski rat i prve posleratne godine u istraživačkom fokusu, da olako ignorišu značaj, opseg i posledice amnestija koje su imale karakter zvaničnog poziva pripadnicima Jugoslovenske vojske u otadžbini (JVuO) da polože oružje, čime im je garantovana bezbednost. Prema mom istraživanju, više od polovine pripadnika JVuO-a u Srbiji amnestirano je 1944. i manjim delom 1945. Reč je o izuzetno velikom broju pojedinaca. Mnogi od njih su dezertirali, nakon čega su samoinicijativno ili uz dogovor sa snagama NOVJ prešli na partizansku stranu, a podjednak ili još veći broj ih je pošteđen nakon zarobljavanja. Konstatovanje tih činjenica od strane pročetničkih istoričara poljuljalo bi konstrukt koji je formulisao istoričar Kosta Nikolić: ‘Srbija je morala da plati svoj dug, odnosno da plati danak u krvi zbog podrške četnicima.’ Nikolić u svojoj najreferentnijoj knjizi, trotomnoj ‘Istoriji ravnogorskog pokreta’, ignoriše fenomen amnestiranja četnika i značaj tog fenomena kao kolektivnog iskustva, iako je amnestija za više od polovice njih predstavljala jedno od najznačajnijih ratnih iskustava. Drugi revizionistički istoričari, poput Srđana Cvetkovića koji je najviše pisao o represiji pobedničke strane 1944-1945, banalizuju i bagatelizuju amnestiranje četnika, šta je metodološki nedopustivo. Apsolutizovanje represije koja je usledila nakon pobede partizana nemoguće je bez ignorisanja korektnog odnosa partizana prema većini četnika zarobljenih u borbama za oslobođenje Srbije u leto i jesen 1944.

Ne verujem da će Milan Nedić biti sudski rehabilitovan. Ipak, na osnovu skandaloznog Zakona o rehabilitaciji moguće je da će sudsko veće osporiti celu odluku o proglašenju Nedića ratnim zločincem ili neke aspekte te odluke. To zavisi od volje režima

Mislite li da će njemački kolaboracionist Milan Nedić biti amnestiran? Je li to proces započet nakon rehabilitacije Draže Mihailovića, o djelovanju čijih jedinica ste pronašli zanimljive i rijetke podatke, poput onih o pokolju muslimanskog stanovništva u Pribojskom srezu u veljači i pokolju Višegrađana u listopadu 1943. godine?

Ne verujem da će Milan Nedić biti sudski rehabilitovan. Ipak, na osnovu skandaloznog Zakona o rehabilitaciji moguće je da će sudsko veće osporiti celu odluku o proglašenju Nedića ratnim zločincem ili neke aspekte te odluke iz 1945. To zavisi od volje režima. Postoji verovatnoća da sud ospori posleratnu odluku o konfiskaciji Nedićeve imovine, šta prvenstveno priželjkuju njegovi potomci koji su podneli takav zahtev, šta bi takođe bilo neprihvatljivo. Naizgled je paradoksalno da, na osnovu istog pravno i istorijski spornog i neprihvatljivog zakona, Draža Mihailović bude proglašen neosuđivanim i de facto politički i, u određenoj meri, sudski rehabilitovan, iako su snage pod njegovom komandom počinile veći broj zločina nego oružane snage pod ingerencijom kvislinške Nedićeve vlade, kao što su jedinice JVuO-a, odnosno Mihailovićevi četnici, bile od veće koristi nemačkom okupatoru u vojnom smislu. Međutim, Nedić je imao znatno veću političku odgovornost od Mihailovića. Draža Mihailović rat nije proveo u kabinetu, sastao se sa Hitlerom i obavljao političku vlast u glavnom gradu u vreme kada nacisti istrebljuju njegove beogradske komšije jevrejskog i romskog porekla – u čemu Nedićeva administracija i represivni aparat imaju svoju ulogu. Naime, kvislinška žandarmerija je uhapsila oko 1.500 Roma iz Beograda i nekoliko najbližih sela, predala ih okupatoru nakon čega su uhapšenici streljani, dok je kvislinška Specijalna policija uhapsila nekoliko desetina beogradskih Jevreja koji su izbegli hapšenje od strane Nemaca i logorizaciju - i takođe ih predala okupatoru; ujedno, kvislinška administracija sprovodila je rasističke mere protiv Jevreja i Roma. Sa druge strane, snage pod komandom Draže Mihailovića u okviru dveju vojnih operacija koje ste pomenuli, a koje je on naredio, počinile su brojne zločine nad bošnjačkim civilima, ubijajući ih bez obzira na to jesu li bili borci, žene, deca ili starci. U knjizi sam ukazao na činjenicu koja nije pominjana u srpskoj istoriografiji: snage JvuO-u su za pet dana februara 1943. ubile nekoliko hiljada Bošnjaka, pretežno žena i dece, na području Pribojskog sreza, pri čemu su zločini zabeleženi u svim pribojskim selima u kojima su živeli Bošnjaci. Prema poimeničnom spisku koji je objavljen 2005, reč je o 2379 žrtava, a prema neobjavljenom spisku u koji sam imao uvid, o 3708 poimenice poznatih žrtava. Februarski pokolj u pribojskom kraju predstavlja najmasovniji zločin koji su počinile domaće snage na tlu Srbije tokom rata, a ujedno i najmasovniji zločin Mihailovićevih snaga na području jednog sreza/kotara/opštine u kratkom vremenskom razmaku.

Istovremeno, Mihailovićeve snage su van borbe ubile nekoliko hiljada osoba na području Pljevaljskog, Čajničkog i Fočanskog sreza, u okviru iste operacije. Mihailović je iste godine naredio još jednu vojnu operaciju koja je rezultirala masovnim pokoljem civila. Reč je o operaciji tokom koje su njegove snage zauzele Višegrad od nemačkih i snaga NDH, nakon čega je u tri dana ubijeno nekoliko stotina stanovnika grada i okolnih sela, najvećim delom Bošnjaka, uglavnom žena, dece i staraca. Predstavnici srpske revizionističke istoriografije uglavnom ignorišu dimenzije zločina u Višegradu i podatke o strukturi žrtava. Mihailović je naredio obe vojne operacije i nije kaznio oficire i druge neposredne organizatore i sprovodioce masovnih zločina, šta ga nesumnjivo čini odgovornim za njih, iako nije naredio ubijanja civila. Pored toga, u knjizi sam ukazao i na Mihailovićevu komandnu odgovornost za zločine četnika nad partizanskim simpatizerima širom Srbije, s obzirom na to da je u više navrata naređivao komandantima korpusa i brigada bespoštedno uništavanje partizanskih simpatizera i jataka, nakon čega je intenziviran teror nad seoskim stanovništvom u Srbiji.

Stepinac je učinio premalo

S jedne strane Srbija slavi praznike kojima se obilježava antifašistička borba, a s druge rehabilitira odgovorne za brojna stradanja civila, pripadnika Komunističke partije, zarobljenika, partizana… O kakvoj se uopće historiografskoj strategiji tu može govoriti?

Nažalost, praznici kojima se obeležava antifašistička borba ukinuti su u Srbiji nakon 2000. godine. Na primer, 2001. ukinut je Dan ustanka naroda Srbije kojim je obeležavan 7. jul 1941. Komemorativna politika državnih i lokalnih vlasti ipak ne ignoriše neke datume i događaje iz istorije antifašističke borbe u Srbiji, prvenstveno oslobođenja pojedinih gradova. Sa druge strane, oficijelna istorijska politika, kao šta ste pomenuli, viktimizira i rehabilituje pojedine protagoniste kolaboracije. Kada je reč o potencijalnoj strategiji, prepoznajem je u nameri predstavnika vladajuće ideologije, koja je nesumnjivo antikomunistička i antiemancipatorska, da ispravljanjem navodnih istorijskih nepravdi zamagle činjenicu da postsocijalistički režimi kriminalnom ekonomskom i socijalnom politikom svakodnevno vrše nepravdu nad ogromnom većinom stanovnika Srbije. Na taj način kriminalizuje se društveni sistem u kome je velika većina naroda živela znatno bolje nego šta živi u sistemu koji je nametnut nakon rušenja socijalizma. Kriminalizovanjem jugoslovenskog revolucionarnog pokreta, čija pobeda je omogućila socijalnu emancipaciju širokih slojeva stanovništva, nastoji se dezavuisati potencijalna levičarska politička alternativa u vremenu u kome je socijalni i ekonomski status većine onih koji žive od sopstvenog rada nepodnošljivo težak, a boljitak se ne nazire.

Iluzorno je očekivati da potomci onih koji su proganjani i ubijani tokom ustaške vladavine samo zbog svoga etničkog porekla zaborave na činjenicu da je Stepinac učinio premalo u pogledu jasne osude ustaškog režima i u spašavanju života progonjenih, kao šta je iluzorno očekivati da je hrvatskom narodu moguće nametnuti unisono mišljenje o Stepincu

Nedavno su u Zagrebu održana dva znanstvena skupa, onaj posvećen Alojziju Stepincu i onaj nazvan ‘1945. – na razmeđi dvaju totalitarizama’, na kojem su govorili predstavnici iz Srbije i Hrvatske. Evidentno je da različiti povjesničari, počesto suprotstavljeni oko tumačenja raspada Jugoslavije i ratova devedesetih, ipak pronalaze zajednički jezik kada je riječ o jugoslavenskom razdoblju?

Na prvom skupu, ‘Nadbiskup Stepinac i Srbi u Hrvatskoj u kontekstu Drugoga svjetskog rata i poraća’, u organizaciji Hrvatskoga katoličkog sveučilišta i Zagrebačke nadbiskupije, pokušala se, po mom mišljenju, normalizovati istorijska figura nadbiskupa Stepinca u kontekstu vremena u kome je fašistička tvorevina čije je osnivanje pozdravio i kojoj je bio lojalan sprovodila genocid nad Srbima, Jevrejima i Romima. Zločini NDH predstavljaju ključni istorijski fenomen koji vezujemo uz četiri ratne godine na teritoriji koja je bila pod ustaškom okupacijom. Na skupu su učestvovali i eminentni beogradski istoričari Radmila Radić i Milan Koljanin. Sumnjam da su njihova izlaganja imala uticaja na korekciju ili prilagođavanje stava onih koji afirmišu Stepinčevu ličnost, a to su, pored ostalih, i organizatori skupa. Pojedine Stepinčeve geste tokom rata, koje su odskakale od njegovoga uobičajenog ponašanja u pozitivnom smislu a koje se danas apsolutizuju od strane onih koji ga žele rasteretiti istorijske odgovornosti, beznačajne su u poređenju sa njegovim stvarnim javnim značajem i uticajem kao najvišega crkvenog prelata u NDH, ujedno i vojnog vikara oružanih snaga. A pogotovo su beznačajne u poređenju sa patnjama pripadnika srpskog naroda u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Sremu, uzrokovanim delatnošću organa ustaške države. Iluzorno je očekivati da potomci onih koji su proganjani i ubijani tokom ustaške vladavine samo zbog svoga etničkog porekla zaborave na činjenicu da je Stepinac učinio premalo u pogledu jasne osude ustaškog režima i u spašavanju života progonjenih, kao šta je iluzorno očekivati da je hrvatskom narodu moguće nametnuti unisono mišljenje o Stepincu, s obzirom na to da on nije imao časno držanje za vreme vladavine onih koji su ukaljali hrvatsko ime. Oni koji su sprali ljagu sa hrvatskog imena – hrvatski komunisti – sudili su Stepincu nakon rata i ta činjenica predstavlja ključni element ideološke panike unutar crkvenih i revizionističkih krugova. Sumnjam da oni koji su organizovali skup imaju želju za objektivnim pogledom na Drugi svetski rat na teritoriji Hrvatske i Jugoslavije, ako uzmemo u obzir da organizator (Zagrebačka nadbiskupija) na stranicama svoga najpoznatijeg glasila (‘Glasa Koncila’) godinama omogućuje raznim negacionistima i revizionističkim šarlatanima da grubo falsifikuju istorijsku realnost ustaških logora i NDH.

Početkom decembra u organizaciji Hrvatskog instituta za povijest priređen je naučni skup ‘1945. – na razmeđi dvaju totalitarizama’. Intencija organizatora podrazumevala je tipičnu revizionističku manipulaciju: izjednačavanje komunističkih i fašističkih pokreta i državnih tvorevina nastalih delovanjem tih pokreta i apsolutizovanje političke represije koja je sprovođena uoči i nakon oslobođenja Jugoslavije od strane pobedničke strane, uz ignorisanje i prećutkivanje zločina okupatora i domaćih fašista. Na primeru tog skupa nesumnjivo možemo govoriti o usaglašavanju ideoloških narativa hrvatskih i srpskih revizionističkih istoričara. Nijedno predavanje, nijedan prijavljeni rad na skupu nije posvećen završnim borbama za oslobođenje Jugoslavije, iako su borbe na jugoslovenskom ratištu upravo 1945. bile najintenzivnije, šta znači da su gubici partizanske vojske bili najbrojniji upravo te godine. Ne treba napominjati da su se 1945. najintenzivnije borbe odigrale upravo na teritoriji Hrvatske. Osim toga, nijedno predavanje na tom naučnom skupu nije bilo posvećeno zločinima okupatora i kolaboracionista, naročito s obzirom na činjenicu da su se neki od najkarakterističnijih zločina nemačkog okupatora i OS NDH nad hrvatskim stanovništvom zbili upravo 1945. Jedan od učesnika skupa iz Srbije, istoričar Srđan Cvetković, izjavio je da razdoblje nakon oslobođenja ‘u istoriji ovih prostora, koje je bogato nasiljem, nema premca’ po intenzitetu političkog nasilja; to jednostavno nije tačno, jer Cvetković uporno izbegava uporediti represiju tokom i nakon rata. Ovaj naučni skup bio je najbolji podsetnik na to koliko su savremena hrvatska i srpska istoriografija posvećene Drugom svetskom ratu – u ćorsokaku.

Istorijske činjenice su nepromenjive

U udžbenike i javni govor ušle su mnoge netočne interpretacije povijesnih događaja, koje tako postaju ‘istinom’: može li se uopće išta napraviti da se to ispravi? Kako napokon uspostaviti valjane kontekste nasilju i stradanju ljudi? Pridonosi li i vaša knjiga tome, s obzirom na to da izaziva mnogobrojne reakcije?

Istorijske činjenice su nepromenjive. One su oružje u polemici sa onima koji unose pometnju u interpretaciju istorijskih događaja korišćenjem poluinformacija, dezinformacija, istorijskih stereotipa, ali i istorijskih falsifikata, izazivajući na taj način konfuziju u delu javnosti koji je zainteresovan za događaje iz najtragičnijeg i najdramatičnijeg razdoblja jugoslovenske istorije, a to je svakako period Drugoga svetskog rata. Zbog toga sam u knjizi prvenstveno insistirao na faktografiji, na podsećanju na činjenice koje zaobilaze predstavnici revizionističke istoriografije. Isto tako, nastojao sam da pronađem primarne izvore o događajima koji su naznačeni u posleratnoj propartizanskoj istoriografiji bez navođenja izvora, šta je omogućilo revizionistima da ih olako ignorišu. Onoliko koliko sam uspeo u tome, doprineo sam prepoznavanju istorijskog konteksta u kome su se odigrali tragični događaji koje sam apostrofirao u knjizi. Ne sumnjam da će pojedini fakti i zaključci koje sam naznačio biti ignorisani od predstavnika akademske revizionističke istoriografije jer se nisam ustezao da otvoreno polemišem sa revizionistima ukazujući na brojne faktografske greške, poluinformacije i nenaučne zaključke u njihovim radovima i knjigama.