Kada pravite priču o nekom mestu, prvo što treba da pronađete jesu sagovornici. Svako selo ima svog lokalnog hroničara koji zna sve o njemu, počevši, uglavnom, "od pre Marije Terezije" pa do danas. U slučaju sela u Hrvatskoj koja naseljavaju Srbi, da li u većini ili u manjem broju, kada kažemo "od pre Marije Terezije" ne mislimo samo na ustaljeni frazem, već i na potpuno legitimnu prilošku oznaku za vreme, jer je opštepoznata činjenica da je upravo ona naseljavala Srbe na pomenuta područja.
U pojedinim selima jedva da se nađe jedna osoba koja bi mogla da nosi nezvaničnu titulu lokalnog hroničara. Međutim, Dalj je nešto drugo. Kada smo odlučili da pišemo o ovom mestu, unapred smo znali na koga sve možemo da računamo jer ovde ljudi toliko vole svoje mesto, razvijaju kulturnu ponudu, brinu se o kulturnom nasleđu i istorijskim ličnostima.
S velikom radošću pratim uspehe našeg daljskog Radničkog i posebno sam srećan zbog kohezivne uloge koju ima u celokupnoj lokalnoj zajednici. Dalj je, i pre Prvog, a i nakon Drugog svetskog rata, imao i po tri aktivna fudbalska kluba – govori Srđan Orsić
Kada pričamo o istorijatu Dalja, ne znamo da li je važnije više se osvrnuti na praistorijski deo, rimski period, srednji vek, barok i secesiju, industrijski period ili 20. vek, pa ćemo krenuti redom, od svega pomalo. Sada dolazimo do našeg daljskog hroničara, verovatno najmlađeg kojeg ćemo imati u mini serijalu članaka o mestima istočne Slavonije i zapadnog Srema, doktora Aleksandra Ilinčića. Razgovor sa njim je izgledao kao forma tematskog podkasta u kojem je naš sagovornik gotovo sat vremena pričao o istorijatu ovog podunavskog mesta.
Nalazi iz Dalja mogu se ispratiti još iz mlađeg kamenog doba, a provlače se kroz čitav praistorijski period, antiku i srednji vek. Iskopavanja su uzela maha kada su na scenu stupili meštani koji su se arheologijom počeli baviti iz hobija. Bilo je to uoči Prvog svetskog rata, taman kada su na vrhuncu bila i velika arheološka iskopavanja širom sveta.
- U nekom momentu je zavladao vid arheološke groznice. Tada se razvijala i egiptologija, pa je u tom periodu to bio i neki vid mode. Paralelno se razvilo i tržište nalaza, mimo zakona i okvira, pa je vlast to pokušala da reguliše tako što je u Dalj poslala poverenike iz Arheološkog muzeja iz Zagreba koji su bili zaduženi za prikupljanje nalaza od seljaka. Seljaci nisu znali šta da rade sa njima jer je trebalo dosta vremena da prođe od iskopavanja do toga da artefakt završi u muzeju, a u tom periodu se pojavilo mnogo njih koji su pokušali na tome da zarade. Bilo je čak i tužbi i policijskih reakcija, dosta je stvari završilo u različitim muzejima, poput Arheološkog u Zagrebu i osječkog muzeja, a najpoznatiji "Zlatni nalaz" je završio u muzeju u Berlinu i nestao tokom Drugog svetskog rata. Najprepoznatljiviji nalaz je "Daljski idol" koji datira iz bronzanog vremena. Jedan askos iz Dalja, iz gvozdenog doba, stradao je tokom zemljotresa u Zagrebu - ističe dr Ilinčić.
Hram svetog Dimitrija najveći je pravoslavni hram u Hrvatskoj (Foto: Dušan Velimirović)
Kulturni i crkveni značaj
Bio je daljski Teutoburgium zbog Dunava granica između rimskih poseda i Bačke, gde nikada nije zaživela njihova vladavina. Mesto je funkcionisalo kao vojno-odbrambena utvrda, a pružala se i cesta iz Murse (sadašnji Osijek), koja je išla dublje iz Panonije prema Sremu. Najviše nalaza iz ovog perioda nađeno je kod nekadašnje ciglane. Moderna struja predaka današnjih stanovnika Dalja datira iz vremena nakon odlaska Turaka, kada je selo bilo gotovo pusto.
- Prema popisu iz 1697. godine u selu je bilo 46 kuća, isključivo srpskih jer je bilo stanovništva koje se vratilo iz ritova, a počela je da dolazi i čarnojevićevska struja sa juga koja se stapa sa starosedeocima. U tom periodu se, u narednih nekoliko decenija, uz pravoslavno, pojavljuje i katoličko stanovništvo, a dolaskom Habzburške Monarhije selo postaje sve više multinacionalno - pojašnjava naš sagovornik naseljavanje predaka današnjih stanovnika u Dalju.
Pošto kontinuitet života na području današnjeg Dalja datira još od predistorijskog vremena, Dalj je postepeno postao i središte društvenog i kulturnog života u svom mikro regionu. Kako su se s vremenom menjale kulture i civilizacije, tako su nastavljale da deluju na temeljima koje su postavili prethodnici. Još za vreme rimske vladavine klasifikovan je kao "opidum" odnosno "trgovište", a za vreme turske vladavine kao "palanka".
Današnja crkva, Hram svetog Dimitrija, inače najveći pravoslavni hram u Hrvatskoj, sagrađena je 1799. godine na mestu gde je bila crkva brvnara, a uz staru crkvu je postojalo i nešto što bi se danas moglo nazvati osnovnom školom. Godine 1732. otvorena je i gimnazija, koja je u tom periodu postojala još u Sremskim Karlovcima. Tadašnja gimnazija označila je početak daljskog srednjoškolstva, jer i danas postoji Srednja škola Dalj.
Manastir Uspenja Presvete Bogorodice u Daljskoj planini (Foto: Dušan Velimirović)
Ima zvezde i planete, ali ne i ulicu
Dalj je omeđen Dunavom i brdom koje se naziva Daljska planina. Mnogi Daljci danas imaju vikendice i vinograde u Daljskoj planini, gde se nalazi i manastir Uspenja Presvete Bogorodice. Zanimljivo je da su u Dalju kuće okrenute prema Dunavu, za razliku od Borova i Vukovara, gde su okrenute od Dunava prema selu. Razlog tome je što preko Dunava postoje rečne ade koje su nekada spadale pod Dalj, tako da Dunav nije bio granica nego je, uslovno rečeno, prolazila kroz mesto.
Verovatno najpoznatija kuća na dunavskom šetalištu pa i u celom Dalju je ona porodice Milanković. Nemoguće je pričati o ovom mestu, a da se ne spomene njegov najslavniji stanovnik Milutin Milanković. Danas se u toj kući nalazi Kulturno-naučni centar (KNC) koji nosi naziv po svetski priznatom naučniku, a osnovan je kao ustanova u kulturi 2009. godine.
- Još 2008. smo u organizaciji Srpske akademije nauka i umetnosti i uz podršku Opštine Erdut i SKD-a Prosvjeta organizovali prvi međunarodni naučni skup posvećen Milutinu Milankoviću, a naredne godine je osnovan KNC sa zadatkom da se brine o opremanju Milutinove rodne kuće, prostora gde se nalazi stalna postavka o njegovom životu i delu, da prima posetioce i da ih upoznaje sa Milankovićem. Posebnu pažnju obraćamo na edukaciju mladih ljudi i studenata jer Milutina Milankovića još nema u školskom sistemu. Organizujemo naučne skupove, predavanja i tribine, a širi kontekst je i organizovanje dešavanja vezanih za širu društvenu zajednicu, kao što su književne večeri, predavanja, radionice, likovne kolonije, gastronomske večeri, muzičke večeri i predstavljanje projekata - priča Đorđe Nešić, upravnik KNC-a "Milutin Milanković".
Naučnici koji dođu u Kulturno-naučni centar uglavnom su upoznati sa uticajem Milankovića i oduševljeni onim što vide, jer se on ovde tumači na atraktivan i interaktivan način - kaže Đorđe Nešić. Milanković je priznat od brojnih svetskih naučnika i institucija, ali u svom Dalju još nema ulicu
Iako se ne bavi prirodnim naukama, Nešić se s vremenom iskristalisao u jednog od najvećih poznavaoca Milankovićevog života i dela. Jedan od najvećih živućih srpskih pesnika, i sam osoba koju će pamtiti buduće generacije, često uči decu kako je Milanković nekada živeo i stvarao. Danas u Dalj dolaze i naučnici koji na neki način, kroz naučni plan, nastavljaju ono što je Milanković davno započeo. Nažalost, od hrvatskih naučnika se danas Milankovićem ne bavi gotovo niko.
- Nešto malo ga proučavaju meteorolozi, ali to ne možemo nazvati naučnim tumačenjem Milankovićevog dela. Velika većina naučnika dolazi iz Srbije. Od stranih je najistaknutiji Andre Berže iz Belgije, a oni koji ovde dođu uglavnom su upoznati sa uticajem Milutina Milankovića i oduševljeni onim što vide, jer se on ovde tumači na atraktivan, interaktivan i prihvatljiv način - zaključuje Nešić, koji je ove godine izabran za inostranog člana Akademije nauka i umjetnosti Republike Srpske.
Milanković je bio poznat još za svog života, priznat je od brojnih svetskih naučnika i institucija poput NASA-e, ali u svom Dalju nema ulicu. Jedno od kapitalnih dela u izdanju KNC-a je "Ulica Milutina Milankovića" čiji je autor još jedan rođeni Daljac, docent Srđan Orsić, asistent na Odseku za srpsku književnost Filozofskog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu.
- Iako je životnim putem bio podjednako, a vremenski čak i duže, Bečlija i Beograđanin, Milanković je svojom odlukom uvek ostao Daljac, i samo je za put u Dalj govorio, odakle god kretao i ma gde da se vraćao, "idem kući". Knjiga je, naravno, naslovljena s predumišljajem, da bi, kao samo jedno u nizu svedočanstava o vanrednosti ovog genija u svim okvirima, po onom po kome se zovu zvezde i planete, najzad nazvali i ulicu u kojoj je rođen ili, još bolje, daljsku dunavsku obalu koju je, kao skrinsejver svojih velikih i svestranih misli, sa sobom uvek i svuda nosio - ističe Orsić.
Đorđe Nešić, upravnik KNC-a "Milutin Milanković" (Foto: Dubravka Petrić/PIXSELL)
"Jašin osmejak"
Veliki deo života u Dalju, od 1863. pa do 1879. godine, proveo je i rodonačelnik srpskog realizma Jakov Ignjatović.
- Ignjatović je, sada to pouzdano znamo, proživeo u Dalju petnaest i po godina, od 1863. do 1879, više nego igde drugde, u rodnoj Sentandreji, Pešti ili Novom Sadu. U Dalju je objavio romane "Čudan svet", "Trpen spasen", "Vasa Rešpekt" i "Večiti mladoženja", te pripovetke "Pijanac", "Uveo listak", "Zazidani nesuđenik" i "Večera na parobrodu", napisavši tada i mnoga tek kasnije štampana dela. Takođe, u Dalju je počeo i sa pisanjem svojih "Memoara", a iz Dalja je objavio i mnoštvo raznorodnih tekstova, dopisa i komentara u brojnim novinama i časopisima - kaže Srđan Orsić, koji je autor i knjige "Jašin osmejak: smeh u pripovetkama Jakova Ignjatovića".
Naš sagovornik je veliki zaljubljenik u sport, a neki ga znaju i kao administratora popularne sportske stranice na društvenim mrežama Opsajd.
- S velikom radošću pratim uspehe našeg daljskog Radničkog i posebno sam srećan zbog kohezivne uloge koju ima u celokupnoj lokalnoj zajednici. Dalj je, i pre Prvog, a i nakon Drugog svetskog rata, imao i po tri aktivna fudbalska kluba, ali je iznedrio i vrhunske atletičare, te imao uspešne rukometašice i košarkaše, kao i Teutoburgium Pitbulse, američke fudbalere, koji su se čak okitili zvanjem šampiona Hrvatske osvojivši prvi Krobol 2010. u Zagrebu. Iako su danas uslovi i infrastruktura nemerljivo bolji, kada god odem u Dalj ostanem poražen slikom praznih sportskih igrališta i terena, na kojima se nekada čekao red za partiju malog fudbala ili basketa - ističe Orsić crtice iz sportskog života Dalja.
Vezani za Erdabovo
Još jedan od poznatih Daljaca je pokojni srpski književnik Đorđe Ocić. Danas u dalju deluje udruženju nazvano po njemu koje vodi ćerka Dejana Ocić, a njegova rodna kuća postala je, uz KNC "Milutin Milanković", centar daljskog kulturnog i društvenog života. Udruženje "Đorđe Ocić" je osnovano pre više od pet godina, s ciljem da neguje uspomenu na književnika čije ime nosi, što podrazumeva i razvoj kulture piščevog zavičaja, čija je mesta on obuhvatio literarnim nazivom Erdabovo (ERdut–DAlj–BOrovo–VukOvar).
- Prateći tu viziju, a okupljanjem umetnika, naučnika i drugih kulturnih delatnika oko raznolikih kulturnih sadržaja, članovi i prijatelji Udruženja uspeli su da se Dom Ocića razvije u specifično i autentično sedište kulture. U tom prostoru Udruženje je, uz pomoć komšija i prijatelja, uspešno organizovalo kvalitetno osmišljene kulturne manifestacije - priča Dejana Ocić.
Pojedini programi Udruženja održani su u okviru trajnih projekata. Jedan od njih, "Jesen u Erdabovu", započet je još u KNC-u "Milutin Milanković".
- Prethodno izdanje projekta prošle je godine održano po treći put u Domu Ocića, napunivši deset godina od svog nastanka. Pozorišne predstave, do sada sve održane u dvorištu, nazvane su zajedničkim imenom "Drama u avliji", a prošle godine započeta je i manifestacija za decu i mlade "I u bašti i u mašti", nazvana po Ocićevoj knjizi pesama za decu, dok su projektom "Linije" obuhvaćene radionice koje su većinom zasnovane na čuvanju tradicionalne baštine. U Domu Ocića osnovana je i Galerija "Olajnica", čime je proširena mogućnost za otvaranje brojnih izložbi, kao i za održavanje manifestacija i koncerata - kaže predsednica Udruženja.
Danas Dalj spada pod Opštinu Erdut, a prema poslednjem popisu stanovništva broji 2.877 stanovnika. Osim spomenutih udruženja i institucija, ovde deluje još mnoštvo ustanova koje obogaćuju društveni, kulturni, ali i svakodnevni život u selu. U moru priča iz dalje ili bliže prošlosti koje ste imali priliku da pročitate u ovom članku, vraćamo se u sadašnjost i donosimo zaključak Aleksandra Ilinčića: "Dalj nema samo lokalni značaj, treba da bude poznatiji i u širem kontekstu nacionalne istorije."
