Fenomen obračuna pobjedničke, antifašističke strane s jugoslovenskim kolaboracionistima, odnosno domaćim fašističkim i profašističkim oružanim snagama, maja i juna 1945, predstavlja ključni aspekt istorijske diskreditacije pokreta predvođenog KPJ u interpretacijama tumača ideološki naklonjenih desnici. Njihov antikomunistički resantiman je, naravno, legitiman – sve dok ne počne prerastati u viktimizaciju vojske jedne fašističke države, kakva je bila NDH. Međutim, u javnim debatama na navedenu temu najčešće se ispostavlja da ideološki otklon prema komunizmu podrazumijeva viktimizaciju poraženih fašističkih snaga. Viktimizacija kolaboracionista uvijek podrazumijeva relativizaciju njihove odgovornosti i negativnog istorijskog učinka. U tom slučaju govorimo o ideološki motivisanoj reviziji prošlosti.
U tendencioznom, ideologizovanom i selektivnom tumačenju istorijskih događaja vezanih uz poraz i kažnjavanje snaga kolaboracije 1945. učestvovali su i voditelj emisije Mislav Togonal i njegovi gosti Mario Jareb, Ivo Lučić i Roman Leljak, koji su iznosili nenaučne zaključke i faktografske neistine te ignorisali ukupan istorijski kontekst
Karakterističan primjer ideologizovanog tumačenja navedenog fenomena i viktimizacije poražene, fašističke vojske predstavlja nedavna televizijska emisija prikazana na prvom programu HRT-a. Riječ je o vrlo gledanoj emisiji ‘Otvoreno’. Kao zgodan povod za razgovor o fenomenu revolucionarnog nasilja iz 1945. iskorištena je sahrana zemnih ostataka 778 neidentifikovanih osoba, ekshumiranih 2009. u rudniku Barbara rov u mjestu Hudoj Jami u Sloveniji. Iako ne postoje pouzdani dokazi, pretpostavlja se da je makar dijelom riječ o ostacima strijeljanih ustaša. U međuvremenu, Huda Jama je postala prepoznatljiv sinonim revolucionarnog nasilja i ‘komunističkih zločina’ u okviru desničarskog diskursa u Sloveniji i Hrvatskoj. U uvodnom dijelu emisije gledaoci su obaviješteni da je Huda Jama ‘jedno od brojnih stratišta i grobišta hrvatskih vojnika i civila’ u Sloveniji.
Glavni prigovor emisiji tiče se vrlo tendencioznog, ideologizovanog i selektivnog tumačenja istorijskih događaja vezanih uz poraz i kažnjavanje snaga kolaboracije 1945. U tome su učestvovali kako novinari koji su priredili uvodni prilog, uključujući i voditelja Mislava Togonala, tako i trojica gostiju u studiju, istoričari Mario Jareb i Ivo Lučić i istraživač Roman Leljak, koji su iznosili nenaučne zaključke, ignorisali ukupan istorijski kontekst, pri čemu je Leljak iznosio faktografske neistine, dok je Lučić tokom najvećeg dijela izlaganja držao politički govor, ne upuštajući se u iznošenje ili analizu istorijskih detalja, nastojeći da moralno i istorijski diskvalifikuje pokret kome ideološki nije naklonjen. Štaviše, Lučić je pokušao da dvojici sagovornika i neistomišljenika, istoričarima Tvrtku Jakovini i Draganu Markovini, ospori nastojanje da konstatuju istorijsku odgovornost poražene strane i kontekstualizuju fenomen partizanske retorzije (‘zašto je do toga došlo, kako je do toga došlo i da se tu ništa nije dogodilo slučajno’).
Voditelj Mislav Togonal je u uvodnom dijelu emisije postavio nekoliko retoričkih pitanja: ‘Slovenska vlada počela je pokapati ljude koje su partizani zazidali u rudniku Huda jama. Tko je tamo pokopan? Koliko je ljudi ubijeno nakon završetka Drugog svjetskog rata? Je li Hrvatska odustala od obilježavanja više od 700 registriranih grobišta? Je li preduvjet za nacionalnu pomirbu obilježavanje svih mjesta masovnih zločina? Zašto u četvrt stoljeća hrvatske države nitko nikad nije procesuirao počinitelje niti jednog poslijeratnog zločina iako oni ne zastarijevaju?’
Nacionalno pomirenje u okviru jugoslovenskih naroda umnogome je sprovedeno još potkraj 1944, kada je novo političko rukovodstvo Jugoslavije odlučilo da njegovi politički i vojni organi sprovedu dvije amnestije pripadnika kolaboracionističkih oružanih snaga, pod uslovom da kao pojedinci nisu počinili ratne zločine
Zaista, koliko jedna takva medijska manifestacija, odnosno retorika Togonala i trojice njegovih gostiju, doprinosi onome što desnica naziva nacionalnom pomirbom? Odnosno, koliko se pristup novog rukovodstva HRT-a osjetljivim istorijskim temama, sonorno demonstriran u emisiji ‘Otvoreno’, uklapa u okvire vladajuće ideološke paradigme? Pogotovo kada ta manifestacija podrazumijeva očiglednu manipulaciju prošlošću u političke svrhe. Naravno, niko ozbiljan ne sumnja da je glavni cilj takvih manipulacija moralna i politička diskreditacija ljevice, u najširem značenju tog pojma.
Nacionalno pomirenje u okviru jugoslovenskih naroda, napose u okviru srpskog, hrvatskog i slovenačkog naroda, umnogome je sprovedeno još dok je trajao Drugi svjetski rat, potkraj 1944, kada je novo političko rukovodstvo Jugoslavije odlučilo da njegovi politički i vojni organi sprovedu dvije amnestije koje su se odnosile na pripadnike kolaboracionističkih oružanih snaga, pod uslovom da kao pojedinci nisu počinili ratne zločine. Amnestije se nisu odnosile na ustaše i jugoslovenske državljane u njemačkim oružanim jedinicama, zbog činjenice da su pripadnici ustaških, legionarskih, dobrovoljačkih i esesovskih jedinica bili ideološki fašisti, odnosno dobrovoljni pripadnici jedinica koje su se stavile pod komandu ili su predstavljale dio snaga okupatora, čime su počinili veleizdaju. Jedna od najznačajnijih posljedica avgustovske i novembarske amnestije 1944. odnosila se na predaju ili dezertiranje velikog broja pripadnika Hrvatskog domobranstva. Mnogi domobrani koji su se predali partizanima priključili su se oslobodilačkoj borbi, a oni koji to nisu željeli, pušteni su kućama nakon što su položili oružje. Takva praksa je podrazumijevana i prije avgustovske amnestije, tokom čitavog rata, a bilježena je i kasnije, tokom 1945. To je bio ključni osnov pomirenja u okvirima hrvatskog naroda. Partizansko rukovodstvo i nove jugoslovenske vlasti uzele su u obzir da mnogi domobrani nisu bili ideološki fašisti niti su okrvavili ruke. Uostalom, bilo je poznato da su mnogi od njih bili prisilno mobilisani. Pripadnici navedenih formacija, prvenstveno ustaše, legionari, četnici i slovenački domobranci, koji nisu željeli da se odazovu na amnestiju, podijelili su sudbinu fašističkog okupatora, prvenstveno zbog toga što su nastavili vojno sarađivati s okupatorom do kraja rata, a oni koji nisu bili vojno poraženi, nastavili su pružati oružani otpor i nakon zvaničnog okončanja rata.
Revizionisti po pravilu ignorišu činjenicu da su partizani u posljednjih mjesec dana borbi, od početka aprila do sredine maja 1945, imali najveće gubitke tokom čitavog ratnog sukoba. U završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije, vođenim pretežno na teritoriji Hrvatske i Slovenije, poginulo je 18.938 i ranjeno 61.672 vojnika Jugoslovenske armije
Kada je riječ o formacijskoj strukturi pripadnika Oružanih snaga NDH i, uopšte, jugoslovenskih državljana s područja Hrvatske, koji su likvidirani u Sloveniji nakon 9. maja 1945, voditelj i njegovi gosti propustili su napomenuti vrlo važnu činjenicu: oružane snage pod kontrolom jugoslovenskih vlasti u ljeto 1945. u Sloveniji strijeljale su prvenstveno pripadnike ustaških jedinica i stanovnike Hrvatske koji su bili dobrovoljci u okviru njemačkih legionarskih i SS divizija, dok su pripadnike domobranskih snaga nakon zarobljavanja izolovali u zarobljeničkim logorima. Izuzetak predstavljaju zarobljeni domobranski oficiri, vjerovatno i određen broj domobrana koji su bili kontinuirano od 1941. u službi. Oni su takođe uglavnom strijeljani bez suđenja, podijelivši sudbinu većine zarobljenih ustaša. Za razliku od njih, većina domobranskih oficira koji su u navedenim okolnostima izvršili dobrovoljnu predaju pošteđeni su likvidacije, nakon čega su suđeni, uglavnom na vremenske kazne. Većina hrvatskih domobrana zarobljenih u Sloveniji maja 1945. amnestirana je već avgusta 1945. Većina četnika zarobljenih maja 1945. u Sloveniji takođe je podijelila sudbinu većine zarobljenih ustaša, dok je podjednak broj srbijanskih četnika zarobljenih u Bosni strijeljan ili sproveden u privremene logore i ubrzo nakon toga amnestiran. Kada je riječ o sudbini hrvatskih civila zarobljenih u Sloveniji, oni su u velikoj većini pušteni neposredno nakon zarobljavanja ili kraćeg boravka u izolaciji. Broj ubijenih civila hrvatske nacionalnosti u Sloveniji vjerovatno nije veći od broja slovenačkih civila ubijenih od strane ustaša maja 1945, dok je višestruko manji od broja hrvatskih i srpskih civila koje su aprila i maja 1945, prilikom odstupanja, pobili ustaše. Uostalom, zbog čega je danas ili u posljednjih 25 godina nemoguće zamisliti da u najgledanijem terminu na državnoj televiziji bude upriličen razgovor na temu zločina NDH nad hrvatskim civilima, naročito tokom posljednjih godinu dana postojanja te tvorevine? Mislim da neću pogriješiti da je tako nešto manje izvjesno nego razgovor na temu ustaških zločina nad Srbima ili Jevrejima, jer kako objasniti da je ‘hrvatska vojska’ ubijala hrvatske civile.
Dakle u Hudoj Jami i drugim mjestima u Sloveniji u proljeće 1945. partizani su strijeljali ustaše i legionare, kada je riječ o pripadnicima hrvatskog etničkog korpusa, a ne pripadnike ‘hrvatske vojske’ jer NDH nije bila država zasnovana voljom hrvatskog naroda niti su njen fašistički režim i njegova vojska uživali većinsku podršku hrvatskog naroda. Pripadnici Oružanih snaga NDH koji su strijeljani ili poginuli u Sloveniji maja 1945. nisu ‘hrvatske žrtve’, kako ih je nazvao Ivo Lučić, već pripadnici sasvim konkretnih fašističkih oružanih formacija. Etniziranjem kolaboracionista normalizuju se fašisti.
Voditelj, niti bilo tko od gostiju, nijednom nije upotrijebio termine ‘ustaše’, ‘ustaški’, ‘fašizam’, ‘fašistički’. Kao da je fašizam obilježio neku daleku prethodnu epohu, a ne razdoblje Drugog svjetskog rata… Nasuprot tome, Leljak, Jareb i Lučić su više puta upotrebljavali termine ‘partizani’, ‘komunistički’ u negativnom smislu. Njih trojica su o pripadnicima Oružanih snaga NDH, odnosno o ustašama ubijenim u Sloveniji, govorila isključivo kao o žrtvama.
Zbog čega su ustaše, legionari i esesovci likvidirani bez milosti nakon zarobljavanja? Prvenstveno zbog toga što su učestvovali u masovnim zločinima nad civilnim stanovništvom u svim dijelovima NDH, što se naročito odnosi na pripadnike ustaškog pokreta koji su sprovodili politiku genocida. Aktivna participacija u Oružanim snagama NDH i Trećeg Rajha, na dobrovoljnoj bazi, podrazumijevala je neprihvatljive radnje koje nisu bile ograničene isključivo na sprovođenje masovnih ubistava, nego i na aktivnosti usmjerene protiv interesa cjelokupnog stanovništva koje je naseljavalo područje Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Srema (bez obzira na etničku pripadnost), u interesu ustaškog režima i njemačkog i italijanskog okupatora. Ukratko, dobrovoljna vojna kolaboracija takođe je predstavljala zločin – čak i da nije podrazumijevala teror nad civilima i ratnim zarobljenicima. Svi oni koji su pomagali okupatoru u sprovođenju terora i nametanju stanja koje je bilo u suprotnosti s interesima domaćeg stanovništva – saučestvovali su u zločinu nad domaćim stanovništvom. Osim toga, pripadnici domaćih fašističkih i profašističkih formacija nisu imali milosti prema zarobljenim partizanima. Važno je naglasiti činjenicu koju revizionisti po pravilu ignorišu: jugoslovenski partizani su u posljednjih mjesec dana borbi, od početka aprila do sredine maja 1945, imali najveće gubitke tokom čitavog ratnog sukoba. U završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije, vođenim pretežno na teritoriji Hrvatske i Slovenije, prema službenim jugoslovenskim podacima, poginulo je 18.938 i ranjeno 61.672 vojnika Jugoslovenske armije. Partizani su ginuli i nakon 9. maja 1945.
Navedene činjenice dobro su poznate dvojici istoričara (Jareb, Lučić) i istraživaču (Leljak) koji su bili gosti u studiju, jer je tematika Drugog svjetskog rata u fokusu njihovog naučnog istraživanja. Postavlja se pitanje zašto nisu ukazali na neku od navedenih činjenica. Na taj način saučestvovali su s voditeljem i uredništvom u prikrivanju činjenica o formacijskoj strukturi stradalih i viktimizaciji pripadnika ustaške vojske. Osim toga, Jareb i Lučić su izbjegli da demantuju neke očigledne neistine koje su izrekli voditelj i Leljak. Budući da je uredništvo načinilo nedopustiv propust dovodeći u emisiju osobu čija djelatnost je predmet višestrukog osporavanja u Sloveniji, dvojica doktora znanosti bila su dužna da ukažu na izrečene neistine.
U nastojanju da što više hororizuje tematiku i difamira stranu kojoj nije ideološki naklonjen, Leljak je iznio nekoliko krupnih faktografskih neistina. Netačno je da je u Sloveniji maja 1945. ubijeno ‘barem 146.000 Hrvata’. Oružane snage NDH početkom maja 1945. nisu imale ni približno toliko vojnika, a znamo da su ubistva hrvatskih civila u Sloveniji bila vrlo sporadična i malobrojna u odnosu na ukupan broj ubijenih. Uostalom, ne postoje relevantni izvori koji bi potkrijepili Leljakovu eksplicitnu tvrdnju. Emotivnu reakciju i ideološku rezignaciju savremenika najlakše je osigurati zakonom velikih brojeva. Tom teoremom poslužili su se Ivo Lučić, koji je spominjao ‘stotinjak tisuća žrtava’ iz hrvatskog etničkog korpusa u poraću, i Mario Jareb, koji je govorio o navodno 15 do 20 tisuća likvidiranih pripadnika poraženih oružanih snaga samo na jednoj lokaciji (‘A gdje su stotine tih stratišta?’). Riječ je o stratištu u Teznom kod Maribora. Čak i da je ta procjena utemeljena, iako nije dokazana, ona bi morala podrazumijevati osnovanu pretpostavku da u Teznom nisu stradale samo ‘hrvatske žrtve’.
Isto tako, netačno je da su u Hudoj Jami ubijana djeca. Ta vrsta manipulativne emfaze predstavlja pokušaj apelovanja na emotivnu indignaciju i poistovjećivanje sa navodnim žrtvama. Međutim, dvodecenijska istraživanja prikrivenih grobnica u Sloveniji, u kojima leže ostaci osoba ubijenih od strane partizana 1945, nisu potvrdila propagandističke teze ustaške emigracije o ubijanju hrvatske djece (lica mlađa od 16 godina) u Sloveniji u proljeće 1945. Ipak, ta činjenica ne predstavlja problem Leljaku, koji je u više navrata u hrvatskim medijima i javnosti ponovio da su komunisti u Sloveniji ubijali hrvatsku djecu. Takođe, netačno je da su lica koja su usmrćena u Hudoj Jami likvidirana tako što su živa zazidana, kako sugerišu novinari ‘Otvorenog’ i Leljak. Ta tvrdnja polako prerasta u moderni antipartizanski mit, iako je na najbolji način demantuju pisanja Tomaža Zupanca, profesora ljubljanskog Medicinskog fakulteta koji je rukovodio ekipom forenzičara koja je vršila iskopavanja u Hudoj Jami i analizu skeleta. Nije teško shvatiti zbog čega antikomunistički propagandisti insistiraju na tom mitu. Takođe, netačno je da je među ljudskim ostacima u Hudoj Jami pronađeno deset posto ženskih skeleta. Prema nalazima forenzičara, među 778 ekshumiranih skeleta, ženskih je oko 20. Prisustvo ženskih skeleta predstavlja dokaz da su u Hudoj Jami ubijani civili, što je podatak koji nimalo ne ide u prilog pobjedničkoj vojsci.
Vrijedi podsjetiti da se Jareb i Lučić, niti bilo koji njihov kolega s Hrvatskog instituta za povijest, nisu javno ogradili od činjenice da je nedavni negacionistički skup posvećen stradanju kozaračke i druge srpske djece u mjestima za izolaciju i internaciju pod kontrolom organa NDH tokom 1942, na kome je negirana i banalizovana istorijska stvarnost tog stradanja, upriličen upravo u prostorijama instituta na kome su zaposleni. Taj događaj predstavlja jedan od najspornijih datuma u istoriji navedene institucije, dok ćutnja istoričara zaposlenih u institutu povodom tog događaja ponešto govori o stanju duha unutar zdanja u Opatičkoj 10. Navedeni događaj i odsustvo reakcije istoričara mogu se uporediti s nedavnim gestom Nataše Jovičić, direktorice JUSP-a Jasenovac, povodom komemorisanja nepostojećeg komunističkog logora smrti u Jasenovcu od strane iste ili slične ideološke i kvazinaučne grupacije koja je organizovala navedeni skup u Hrvatskom institutu za povijest. Uostalom, u sva tri slučaja, uključujući i emisiju o kojoj je riječ, govorimo o prvorazrednom političkom i javnom skandalu.
Križarski rat sjećanja koji hrvatska desnica vodi protiv istorijskog i fantoma savremenog komunizma neće i ne može stati, pogotovo sada kada sve više postaje jasno da ideja pomirenja siromašnih i bogatih predstavlja suštinski dio tzv. nacionalne pomirbe i da podrazumijeva mirenje s ekonomskom eksploatacijom, socijalnom bijedom i tmurnom sutrašnjicom, odnosno mirenje s društveno-ekonomskim statusom quo. Mediji pod kontrolom desnice i dalje će igrati važnu ulogu u tradicionalizovanju iskustva snaga poraženih 1945. kao ‘strašne nacionalne traume’, kako se izrazio Ivo Lučić, koju treba konačno zaliječiti demonizacijom strane poražene 1990. i političkom marginalizacijom njenih zamišljenih derivata, od socijaldemokrata tj. navodnih ‘čuvara komunističkih tajni’ (uprkos tome što sprovode desnu, neoliberalnu politiku) do neupitno ljevičarskih inicijativa koje zauvijek treba držati na rubu politike.
